گروه اجتماعی
در گذشته برای اسکان تجار و مسافران، کاروان سراهای متعددی در سراسر ایران ساخته شده بود که نمونه هایی از آن ها هم اکنون در بجنورد وجود دارند که البته زیر غبار خاطرات قرار گرفته اند. بعدها با پیشرفت تکنولوژی و ورود وسایل نقلیه مانند اتوبوس و مینی بوس مسافرخانه ها و مهمان پذیرها جایگزین کاروان سراها و در کنار گاراژهای مسافربری احداث شدند. سال هاست که مسافرخانه های قدیمی رونق چندانی ندارند و شاید نفس های آخرشان را می کشند. وقتی از کسبه قدیمی بجنورد سراغ مسافرخانه و مهمان پذیرهای قدیمی را می گیرم اکثر آن ها یک نام را بیشتر تکرار می کنند: «فروردین».
به میدان کارگر که می روم به راحتی آدرس این مهمان پذیر قدیمی را نشانم می دهند؛ ساختمان قدیمی سبز رنگ با تابلویی به نام مهمان پذیر «فروردین». این مکان در هیاهوی شهر و در لابه لای ساختمان ها و مغازه های تغییر شکل یافته به چشم می خورد. به آن جا می روم، راه پله ای با بیش از 20 پله قدیمی در سالنی باریک توجه ام را جلب می کند. از پله ها بالا می روم ساختمانی با قدمت چندین ساله اما با ظاهری آراسته به چشم می خورد. در اتاقی کوچک فرزند مسئول مهمان پذیر در جایگاه پدر نشسته است و کارهای او را مدیریت و ما را راهنمایی می کند و از قدمت 40 تا 50 ساله این مکان می گوید.
«نور محمدی» می افزاید: تعداد انگشت شماری از مهمان پذیرهای شهر باقی مانده اند و دیگر مثل گذشته رونقی ندارند. وی اضافه می کند: در قدیم مسافران از شهرهای اطراف به این جا مراجعه می کردند و چراغ مهمان پذیر روشن بود، اما الان نسبت به گذشته رفت و آمد مسافران کمتر شده است و بازاریان دوره گرد در فصل فروش به این جا می آیند و چند صباحی را می گذرانند.
او ادامه می دهد: چهل سالی می شود که مدیریت این مهمان پذیر در اختیار پدرم است و بیشتر مسافران قدیمی که خاطره های خوشی از این مسافرخانه و شهر دارند به این جا می آیند. البته در گذشته از شهرستان های مجاور به بجنورد می آمدند و در این مسافر خانه سکنی می گزیدند، اما الان این مهمان پذیر رونقی ندارد و روزهای آخرش را طی می کند.
به گفته مالک مهمان پذیر در این مکان امکاناتی برای خواب و سکنی گزیدن مسافران در نظر گرفته شده و از گذشته تاکنون در اختیار مسافران قرار داده شده است.
وی با اشاره به این که در گذشته استقبال خوبی از مهمان پذیرها می شد، می افزاید: در گذشته مسافران عبوری از این شهر به این مکان مراجعه می کردند و راضی بودند، اما در حال حاضر رفت و آمد کمتر شده است و بیشتر بازاریان و دست فروشانی که از شهرهای دیگر می آیند در این مکان ساکن می شوند و برای فروش اجناس خود به داخل شهر می روند.
از او در مورد علت نام گذاری این مهمان پذیر به فروردین سوال می کنم ولی او اطلاع دقیقی در این مورد ندارد و می گوید: از گذشته تاکنون به همین نام بوده و تغییری در نام آن داده نشده است.
وی می گوید: در اطراف این مهمان پذیر کافه ها و گاراژهایی دایر و پاتوق بسیاری از بجنوردی ها و مسافران گذری بود، اما دیگر از آن کافه ها و رفت و آمدها خبری نیست.
به سراغ یکی از کسبه که به گفته خودش 57 سال در کنار این مهمان پذیر مشغول به کار است می روم که می گوید: در دهه های گذشته مسافران زیادی به این مهمان پذیر که قدمتی 50 ساله دارد مراجعه می کردند.
«محمدی» با اشاره به آن چه که در خاطر دارد، می افزاید: آن زمان مسافران از همه شهرها به این جا می آمدند و چون مسافرخانه های زیادی نبود، بیشتر در این جا سکنی می گزیدند.
وی تصریح می کند: اتوبوس هایی که از این مسیر می گذشتند، در زمان توقف شان مسافران به این مرکز اقامتی مراجعه می کردند و از امکانات آن بهره می بردند، اما الان این مکان ها به فراموشی سپرده شده اند و مسئولان هم خبری از این ها نمی گیرند و هم چنان به حال خودشان رها شده اند.
وی بیان می کند: چنانچه مسئولان بتوانند به کمک صاحبان مهمان پذیرها بیایند و برای بهتر شدن اوضاع این مکان ها گامی بردارند و حال و هوای سنتی بودن مهمان پذیرها را حفظ کنند به طور حتم استقبال بیشتر خواهد شد.
به سراغ مهمان پذیر معروف و قدیمی دیگر شهر می روم؛ مهمان پذیر «نقی زاده».
این مهمان پذیر سال 1344 ساخته شد و «فخر قاسمی» که چندین سال است مدیریت آن را برعهده دارد، با نارضایتی از شرایط موجود می گوید: در حال حاضر کسب و کارمان رونق گذشته را ندارد.
وی ادامه می دهد: ایام نوروز و تابستان مسافران به مدارس می روند یا در پارک ها اسکان می یابند و به همین دلیل کار و کاسبی ما بی رونق شده است. ای کاش متولیان مربوطه به فکر مهمان پذیرهای قدیمی بودند و برای برپا ماندن شان کاری می کردند.
وی با اشاره به این که در گذشته ماندگاری مسافران بیشتر بود، تصریح می کند: باید اقداماتی برای ماندگاری مسافران در شهر انجام شود تا مهمان پذیرها رونق بگیرند اما چند سالی می شود که ماندگاری مسافران کمتر شده است.
وی با بیان این که این مرکز در سال 44 ساخته شد، می افزاید: در حال حاضر برخی از شهروندان در اطراف میدان های شهر با در دست گرفتن مقواهایی با نوشته «اتاق خالی موجود است»، مسافران را از مهمان پذیرها دور می کنند.
به گفته وی، اگر روند سامان دهی و جذب مسافران به همین صورت ادامه داشته باشد دیگر از مهمان پذیرها خبری نخواهد بود.
یکی از قدیمی های شهر بجنورد که در گذشته در جرگلان زندگی می کرد و چندین سال است که به بجنورد آمده است، می گوید: در قدیم به علت نامناسب بودن مسیر مجبور بودیم در زمان مراجعه به بجنورد در این شهر اقامت کنیم و در مهمان پذیرهای قدیمی شهر مانند فروردین می ماندیم، اما در حال حاضر به علت بهبود یافتن مسیر رفت و آمد مسافران کمتری در این مکان ها اقامت می کنند.
یکی از مسافران قدیمی که سال ها برای تجارت به بجنورد سفر می کند، می گوید: حدود چهل، پنجاه سال پیش امکانات ناچیزی در مسافرخانه ها و مهمان پذیرهای شهر بجنورد وجود داشت و تنها اتاقی با فرش و پنکه میزبان مسافران بود و حتی مسافران باید وسایل مورد نیاز برای خواب را به همراه خود می آوردند.
«محمدی پور» با اشاره به این که هزینه ای که باید برای اقامت هر شب در مهمان پذیرها پرداخت می کردیم، یک ریال بود، ادامه می دهد: تجار و بازرگانان از شهرهای اطراف و روستاها به بجنورد می آمدند و برای تجارت و مبادله کالاهای خود با بازاریان مجبور بودند چند روز در مسافرخانه های قدیمی شهر بمانند.
وی به سیستم گرمایشی نفتی آن دوران اشاره می کند و ادامه می دهد: امکانات آن دوران بسیار محدود بود و بستگی به مهمان پذیری داشت که مسافران انتخاب می کردند. به عنوان نمونه مهمان پذیر نقی زاده از امکانات خوبی برخوردار بود و حتی سیستم گرمایشی مناسبی برای مسافران داشت.
یکی دیگر از مسافرانی که سال ها پیش به دلیل تحصیل مجبور بود چند روز در شهر بجنورد بماند، می گوید: در آن زمان سیستم گرمایشی نفتی در مهمان پذیرهای شهر وجود داشت و با توجه به این که تردد به روستاها به راحتی انجام نمی شد ترجیح می دادیم چند روز در مسافرخانه های شهر باشیم.«هدایتی» با اشاره به این که برخی از مهمان پذیرها تنها پنکه سقفی، یخچال و فرش در اختیار مسافران قرار می دادند، می افزاید: این امکانات برای مسافرانی که شب جایی برای ماندن نداشتند بسیار با ارزش بود.
یکی دیگر از مسافرانی که از شهرهای اطراف برای درمان به بجنورد می آمد، می گوید: به علت کمبود امکانات پزشکی در شهرستان های مجاور بجنورد، مجبور بودیم به این شهر بیاییم و تا زمان تکمیل دوره درمان در مسافرخانه اتراق می کردیم و تنها امکانات ما یک فرش و یک اتاق بود.
«براتی» با اشاره به این که درحال حاضر اتراق در مسافرخانه های شهر کمتر شده است، می افزاید: با این وجود برخی از روستانشینان هنوز هم از مسافرخانه ها استفاده و هزینه کمتری نسبت به هتل ها پرداخت می کنند.
البته کارشناس نظارت بر واحدهای اقامتی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی با اشاره به این که تاریخچه اقامت در ایران متاثر از عصر رنسانس و رواج تجارت بین کشورهاست، می گوید: ایجاد مکان هایی برای اسکان تجار و کسبه ای که در حال سفر بودند در برنامه متولیان آن زمان قرار گرفت و در ایران به شکل کاروان سرا از زمان صفویه تا پایان دوره قاجاریه این روند تداوم یافت.
«صدری فر» می افزاید: اغلب کاروان ها از مکانی به مکان دیگر برای مبادله کالا می رفتند و برای اقامت شبانه خود و نگهداری احشام شان به مکانی نیاز داشتند که دولت وقت به منظور رونق اقتصادی در سراسر ایران برای تأمین امنیت و اسکان آن ها کاروان سراهای متعددی را در داخل شهر ها ساخت که به شکل یک بازار کوچک اقتصادی در آن جا فعالیت می کردند و نمونه آن هم اکنون در شهر بجنورد سبزه میدان و پای توپ است.
وی بیان می کند: بعدها با پیشرفت تکنولوژی و ورود وسایل نقلیه مانند اتوبوس و مینی بوس مسافرخانه ها و مهمان پذیرها جایگزین کاروان سراها و در کنار گاراژهای مسافربری احداث شدند و افرادی که به دلایل مختلف به شهرها می آمدند به خاطر ناایمن بودن راه ها و سختی تردد مجبور به اقامت در مسافر خانه ها می شدند.
وی می گوید: بر عکس کاروان سراها که محلی برای نگهداری احشام داشتند، مسافرخانه ها و مهمان پذیرها با امکانات بهتر مثل سرویس بهداشتی و حمام مناسب و ارائه غذای مختصر به لحاظ کمی و کیفی بهینه تر شدند.
وی اضافه می کند: با توجه به وجود روستاهای زیاد در خراسان شمالی به خصوص در اطراف شهرستان بجنورد مسافر خانه هایی در کنار مراکز تجمع و تردد مسافران ساخته شد.
وی به مهمان پذیرهای «نقی زاده»، «ساعدی»، « فروردین»، «سرفراز» و «رجب» اشاره می کند و می افزاید: با وجود ساختار قدیمی همچنان این مکان ها پابرجا هستند.