تا چند سال قبل هنگامی که به روستاهایی مانند «جوزک»، «درکش» و «کشانک» می رفتیم تراکم درختان بلوط، فندق و زالزالک آن قدر زیاد بود که سقف آسمان را نمی شد به راحتی دید. در آن روزها اگر چه طبیعت دست و دلبازانه محبت خود را نثار جنگل ها می کرد اما مردم نمی گذاشتند که درختان نفس راحت بکشند و تخریب جنگل ها به ویژه در مناطقی که همسایه روستا و زمین کشاورزی بودند دمار از روزگار جنگل های ما در می آورد. بوته کنی و قطع درختان برای تأمین سوخت مهمترین دلیل تخریب جنگل ها بود و خوشبختانه قاچاق چوب یا کم بود و یا از چشم ها پنهان می ماند. در این میان، وضعیت ذخایر ژنتیک استان، یعنی گونه هایی که بر اساس قوانین برنامه های پنجم و ششم باید برای حفظ و احیای آن ها برنامه ریزی شود، مخاطره آمیز است و در حفاظت از آن ها حتی جداسازی و حصارکشی هم مغفول مانده است. به گفته کارشناسان شرایط طبیعی و موقعیت جغرافیایی خراسان شمالی طوری است که این استان را در تقاطع 2 ناحیه رویشی مهم ایران –تورانی با وسعتی بیش از 409 هزار و 549 هکتار و ناحیه رویشی هیرکانی با وسعتی بیش از 25 هزار هکتار قرارداده و 11 هزار هکتار از این جنگل ها شامل زالزالک، فندق، ارس و پسته ذخیره گاه ژنتیکی گیاهی و حفظ و توسعه و نگهداری آن ها واجب است.
ذخایر ژنتیکی
فعالیت های پراکنده و مقطعی در مورد حفاظت از زیستگاه های ذخایر ژنتیکی دستیابی به اهداف برنامه های توسعه را کند کرده است.
یک کارشناس ارشد جنگلداری با بیان این مطلب می گوید: فعالیتهای مربوط به حفاظت و استفاده از منابع ژنتیکی در ایران 50 سال قدمت دارد و این فعالیت ها به صورت پراکنده و مقطعی است.
«بهارلو» بیان می کند: حفاظت و حراست از ذخایر ژنتیکی از آن جهت اهمیت دارد که این ذخایر به عنوان پایه و مبنای توسعه کشور و تحقیقات در علوم زیستی، زیست فناوری، امنیت غذایی و دستیابی به اهداف چشم انداز 20 ساله کشور در نظر گرفته شده است.
وی ادامه می دهد: ارقام بومی محصولات کشاورزی و گونه های وحشی خویشاوند آن ها که قسمت اعظم منابع ژنتیکی کشور را تشکیل می دهند به علت دارا بودن ژن های مفیدی که نشانگر وجود صفات ارزنده آن ها است به عنوان مهم ترین ثروت ملی و دست افزار برای اصلاح و تولید ارقام جدید و به منظور رسیدن به خودکفایی کشاورزی و امنیت ملی مورد استفاده قرار می گیرند و به همین دلیل حفاظت و صیانت از ذخایر ژنتیکی به عنوان ثروتی عظیم و ظرفیتساز در استفاده بهینه از آن برای اقتصاد ملی در سیاستهای کلان کشور در این برنامه ها مورد توجه قرار گرفته است.
وی ادامه می دهد: اگر چه با الحاق رسمی ایران به معاهده بینالمللی ایمنی زیستی زمینههای قانونی حفظ و صیانت از حقوق ملی بر ذخایر توارثی کشور فراهم و راه برای تدوین ساز و کار مناسب و ملی حفاظت و بهرهبرداری از ذخایر ژنتیکی گیاهی ایجاد شد اما هنوز در اول این راه دراز هستیم.
وی خاطرنشان می کند: علاوه بر حفظ جنگلها به عنوان یک وظیفه ملی، شناسایی ذخایری که نسبت به دیگر گونهها در خطر است و معضل انقراض، آنها را تهدید میکند نیز مسئله مهمی است و در خراسان شمالی هم تنها ذخیره گاه فندق درشرق کشور است. «بهارلو» تأکید می کند: علاوه بر این ها ذخیره گاه ژنتیک زالزالک، پسته و ارس هم در این استان دیده می شود که برای توسعه و نگهداری آن ها باید اقدامات بیشتری انجام شود و به همین دلیل لزوم تدوین برنامه اصولی برای حفظ ذخایر ژنتیک لازم است اما متأسفانه این مهم مغفول مانده است.
گونه های در معرض انقراض
اما ذخایر ژنتیکی چرا مهم است و باید به آن پرداخته شود؟ یک کارشناس محیط زیست در این مورد می گوید:ذخیرهگاههای جنگلی یکی از اصلیترین ذخایر ژنتیکی گیاهی گونههایی که کمیاب یا رو به انقراض است، محسوب می شوند.
«آل یاسین» در مورد نحوه انتخاب این ذخیره گاهها اضافه می کند: ذخیره گاههای جنگلی از رویشگاههایگونههای بومی که از نظر ژنتیکی در مقایسه با رویشگاههای دیگر همانگونه دارای برتری است، انتخاب میشود و تدوین یک برنامه جامع و اصلی برای حفظ این ذخیره گاهها و حراست بیشتر از آنها بهعنوان مکانهایی ارزشمند ضروری است.
وی با بیان این که حفاظت ازگونههای نادر و در حال انقراض تنها به یک کشور و یا مردم خاصی تعلق ندارد، خاطر نشان می کند: حفظ ذخیره گاههای ژنتیکی باید بهعنوان مسئلهای فرا ملی در نظر گرفته شود.
وی در مورد گونههای موجود در ذخیره گاههای جنگلی استان عنوان می کند: گونههای موجود در این ذخیره گاهها بازمانده دوران چند هزار ساله است که برای حفاظت و توسعه کشت آن ها باید برنامهریزی شود.
وی در ادامه عنوان می کند: به عنوان مثال ناحیه رویشی هیرکانی در شهرستان مانه و سملقان دارای گونه های درختی همچون بلوط بلند مازو، ممرز، افرای شیردار و گونه های درختی کوتاه قد و درختچه ای چون سیاه تلو، زرشک، زالزالک و شیرخشت است و ذخیره گاه زالزالک در جوزک و پسته هم از دیگر ذخیره گاه های این استان است.
تنها ذخیره گاه فندق جنگلی شرق کشور در منطقه «وی وی» در شهرستان مانه و سملقان در غرب این استان قرار دارد که طرح ذخیره آن در سال 81 تهیه شد و میوه آن در این منطقه کیفیت بسیار خوبی دارد و به همین دلیل ساکنان بومی از میوه آن استفاده می کنند اما تعداد پایه های فندق این ناحیه 131 اصله و در میان دیگر گونه های درختی این منطقه پراکنده است.
بهره برداری مفرط
این کارشناس محیط زیست می افزاید: گونه فندق از طریق بذر و قلمه قابل تکثیر است ولی متأسفانه در این منطقه به دلیل بهره برداری مفرط، بذری نیز باقی نمی ماند و از سویی همراه این گونه که به طور پراکنده در 8 هکتار واقع شده، گونه های دیگری نیز قرار دارند.
«آل یاسین» اضافه می کند: هم جواری زمین های کشاورزی و نفوذ آن به داخل این زیستگاه چرای دام و بهره برداری غیراصولی از درختان موجود در منطقه به ویژه فندق از مشکلات و تهدیدات پیش روی این ذخیره گاه محسوب می شود و از سویی تعیین نکردن مرز مشخص منطقه برای امور اصلاحی و حصارکشی نیز از مشکلات مهم اجرای طرح ذخیره گاه فندق است.
نبود برنامه منسجم
«ثروتی» نماینده 5 شهرستان استان می گوید: در اجرای طرح باغ های پسته در استان با وجود این که باید طی یک برنامه منسجم 3 هزار هکتار باغ پسته ایجاد می شد اما این اتفاق نیفتاده و فقط هزار هکتار باغ پسته در دست ایجاد است، وی خاطرنشان می کند: در سند چشمانداز 20 ساله کشور توجه خاصی به حفاظت تنوع زیستی شده است و در بند 2 «سیاستهای کلی منابع طبیعی»، به دولت ابلاغ شد تا در شناسایی و حفاظت منابع آب و خاک و ذخایر ژنتیکی گیاهی- جانوری و بالا بردن غنای حیاتی خاکها و بهرهبرداری بهینه براساس استعداد منابع و حمایت موثر از سرمایهگذاری در آن تلاش کند.
وی با بیان این که در برنامه های توسعه ای هم توجه ویژهای به انجام تحقیقات کاربردی در این زمینه شده است، می گوید: در برنامههای توسعه کشور، دولت موظف شده است تا به رشد تولیدات و بهرهبرداری پایدار از این منابع، با اجرای طرحهای مختلف از جمله حفظ و حراست از منابع پایه و ذخایر ژنتیکی و هماهنگی در جهت مدیریت یکپارچه منابع پایه و نهادینه کردن مشارکت مردمی اقدام کند.
تنها زیستگاه فندق شرق کشور
مدیر جنگلداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسانشمالی هم در این مورد می گوید: خراسان شمالی دارای تنها زیستگاه فندق شرق کشور است.
«وحید» می افزاید: این زیستگاه به طور کامل محصور شده است و با توجه به انجام عملیات جنگلداری به دنبال توسعه این زیستگاه در استان هستیم.
وی می افزاید: از سوی دیگر با مذاکراتی که با سازمان جهاد کشاورزی استان انجام شده است، قرار بر این شد تا این سازمان نیز طرح توسعه باغ های فندق را اجرایی کند.
وی با بیان این که 11 هزار هکتار ذخیره گاه ژنتیکی گیاهی در این استان وجود دارد، اظهار می کند: این ذخیرگاهها شامل زالزالک، فندق، ارس و پسته است.
ذخیره گاه های منحصر به فرد
وی از ذخیره گاه زالزالک به عنوان یکی از ذخیره گاههای منحصر به فرد در کشور یاد و عنوان می کند: بذرکاری در ذخیره گاه ژنتیک زالزالک انجام شده است و مساحت این ذخیره گاه منحصر به فرد افزایش پیدا می کند و هم چنین به منظور توسعه ذخیره گاه ارس در 45هکتار این گونه را به همراه گونههای دیگر همچون افرا کرکو و داغداغان غرس کرده ایم.
وی در عین حال می گوید: مساحت زیستگاه فندق در استان فقط 8 هکتار است و با اقداماتی که انجام شده است این مساحت کاهش پیدا نکرده است و مدیریت و بهره برداری از آن را مردم خود انجام می دهند.
وی با بیان این که پسته یکی دیگر از ذخیره گاههای گیاهی این استان است، عنوان میکند: طی سال جاری این گونه گیاهی در بزداغی مانه و سملقان در قالب 30 هزار اصله غرس شده است اما برای توسعه و استفاده از این ذخایر برنامه خاصی نداریم و برنامه های حفظ و نگهداری در دل طرح های حفاظتی و احیا قرار دارد که برای جنگل های استان اجرا می شود.
522 هکتار باغ پسته بارور
مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی هم با بیان این که هزار و ۳۱۷ هکتار باغ پسته در استان داریم، می گوید: از این سطح ۵۵۲ هکتار بارور و بقیه غیر بارور هستند و برای افزایش این سطح هم برنامه ریزی کرده ایم.با وجود این که گفته می شود 11هزار هکتار ذخیره گاه ژنتیکی گیاهی در این استان وجود دارد، اما گویا برنامه و یا طرحی که به نگهداری و توسعه این ذخایر بینجامد وجود ندارد و یا به گفته مدیر جنگلداری در دل طرح هایی که برای توسعه جنگل ها انجام می شود، مستتر است و با این احوال کاهش نیافتن این ذخایر هم جای شکر دارد.
افشره
فعالیت های پراکنده و مقطعی در مورد حفاظت از زیستگاه های ذخایر ژنتیکی دستیابی به اهداف برنامه های توسعه را کند کرده است در حالی که وضعیت ذخایر ژنتیک استان، یعنی گونه هایی که بر اساس قوانین برنامه های پنجم و ششم باید برای حفظ و احیای آن ها برنامه ریزی شود، مخاطره آمیز است و در حفاظت از برخی از این زیستگاه ها حتی جداسازی و حصارکشی هم مغفول مانده است.