افشره
کارشناسان می گویند معیشت مردم به واسطه از بین رفتن سریع منابع آب و خاک استان با تهدید جدی مواجه است این مخاطره بزرگ که پیش بینی می شود در صورت کنترل نشدن خروج و مهاجرت مردم از استان را موجب شود محسوس تر از گذشته شده است. بر اساس گفته متولیان در حال حاضر بخش بزرگی از منابع آب و خاکی استان از طریق سیلاب ها و به واسطه اجرا نشدن پروژه های آبخیزداری از دسترس استان خارج می شود.
همان قدر که داشتن تصویری مطمئن از آینده و فردا موجب آرامش می شود به همان اندازه هم دانستن این موضوع که معیشت مردم و آینده استان با خطر جدی مواجه است نگران کننده و دغدغه بر انگیز است، در حالی که انتظار داریم با تلاش هایی که انجام می شود آینده شهروندان بهتر شود ممکن است بی توجهی به بخشی از فاکتورهایی که باید جدی تر گرفته شود معضلات شهری و استانی بسیاری را فراهم کند. کم توجهی به پروژه های آبخیزداری که به نوعی محافظت از منابع آب و خاک و معیشت مردم است یکی از مهم ترین این عوامل است که پیوندی عمیق و ناگسستنی با زندگی مردم و توسعه متوازن دارد.
مدیریت جامع، یکپارچه و هدفمند یک حوزه آبخیز، آبخیزداری است و شامل تمام اقدامات و برنامه های فنی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی است. برای اولین بار در ایران از سال 1349 برای تحقق اهدافی همچون حفاظت از خاک، کنترل رسوب، کاهش فرسایش، کنترل هرزآب ها و کاهش خطرات سیل، تقویت سفره های زیر زمینی، تثبیت اراضی و بالا بردن حاصلخیزی اراضی و اجرای عملیات آبخیزداری انجام شد اما امروزه با گذشت نزدیک به نیم قرن از شروع این طرح در کشور، هنوز آبخیزداری به آن درجه از توجه که باید نرسیده و هنوز اندر خم نبود اعتبارات و نبود در ردیف موارد اولویت دار مانده است.
خراسان شمالی در برگیرنده بخش هایی از چهار حوزه آبخیز اصلی حوزه های اترک و گرگان رود، کال شور و قره قوم است. حوزه آبخیز اترک حدود 51.5 درصد، کال شور حدود 43.5، گرگان رود حدود 3.5 و قره قوم حدود 1.5 درصد از مساحت استان را در بر می گیرند با این حال تنها در 7.6 درصد حوزه آبخیز اترک و 4.6 درصد در حوزه کال شور عملیات اجرایی آبخیزداری انجام شده است.
جاری شدن گاه و بی گاه سیلاب با کمترین بارش هم دلیلی بر اجرایی نشدن کامل پروژه های آبخیزداری استان است، این در حالی است که اهداف عمده آبخیزداری شامل مدیریت جامع حوزههای آبخیز، کاهش فرسایش خاک و رسوب دهی، کنترل هرز آبها، کاهش سیل خیزی و بهره وری بهینه از نزولات آسمانی، ارتقای آگاهی عمومی و توسعه مشارکت مردم، توسعه فعالیتهای مطالعاتی، تعیین ضوابط و استانداردها و ارزیابی اثرات و اقدامات، تهیه برنامه جامع اصلاح کاربری و بهره برداری بهینه از اراضی است.
فرسایش خاک
خراسان شمالی از جمله استان های با فرسایش خاکی بالاست بر اساس اطلاعات ارائه شده از سوی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان، متوسط فرسایش خاک در استان 17 تن در هکتار در سال است این رقم در حالی است که متوسط فرسایش خاک بر اساس استانداردها 10تن در هکتار در سال است و این میزان در خراسان شمالی هفت تن بیشتر است.
با اینکه فرسایش خاک بیش از اندازه در استان ناشی از تخریب سرزمینی، به ویژه تخریب پوشش گیاهی و استفاده ناصحیح از طبیعت است اما حفاظت از منابع طبیعی و اجرای پروژه های آبخیزداری شامل ساخت انواع سازه های کنترلی و رسوب گیر مانند سازه های خشکه چین، انواع گابیون و بندهای خاکی، ساخت دیواره های حفاظتی در کنترل آن تاثیرگذار است. مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان در سال گذشته هشدار داده بود که سد شیرین دره به دلیل فرسایش و رسوب یک سوم خاصیت خود را از دست داده است و ادامه این روند موجب می شود تا در آینده نزدیک عمر آن به پایان برسد. در صورتی که اجرای به موقع پروژه های آبخیزداری می تواند عامل بازدارنده ای باشد.
آبخیزداری عملیاتی شامل ارتقای سطح فرهنگ و آموزش و ایجاد اشتغال و تأمین معیشت آبخیز نشینان، تامین امکانات زیربنایی خدماتی، بهداشتی و رفاهی، افزایش راندمان منابع آب، کشاورزی و دام پروری، کنترل فرسایش و سیلاب ها و تقویت آبخوان ها، بهبود پوشش گیاهی طبیعی و حفاظت و بهره برداری اصولی از مراتع و جنگلهاست و دریک جمله آبخیزداری به معنای مدیریت جامع و علمی حوزه های آبخیز در راستای بهره برداری اصولی از سرزمین و تمام امکانات و پتانسیل ها برای رسیدن به توسعه متوازن و پایدار است، که کمتر مورد توجه قرار می گیرد.
بهبود وضعیت منابع آبی
بخش عمده ای از بارش های اندک سالیانه در کشور و استان ( 70 درصد) به واسطه تبخیر از دسترس خارج می شود در حالی که با توسعه طرح های جامع آبخیزداری، از هدر رفت این حجم از منابع آبی جلوگیری می شود اما مشکلات سر راه آبخیزداری شامل کمبود اعتبارات مانع از بهبود وضعیت آبی استان شده است.
در همین خصوص باید به مصرف 90 درصدی آب در بخش کشاورزی استان و هدر رفت 30 تا 70 درصد آب های هدایت شده به سمت مزارع به واسطه بهینه نبودن کانال های توزیع و شبکه های آبرسانی اشاره کرد. باید به خاطر داشت که به طور میانگین کمتر از ۵۵ درصد آب های هدایت شده به سمت مزارع و بخش های تولیدی کشاورزی، به مصرف گیاه می رسد. با توجه به آمارهای ارائه شده می توان دریافت که بخش عمده اتلاف در مراحل توزیع و انتقال آب صورت می گیرد که می توان به واسطه اجرای طرح های جامع آبخیزداری و آبخوان داری و همچنین بهبود روش های انتقال آب به مزارع، مدیریت سیلاب ها و رواناب ها از حجم اتلاف در این بخش کاست که در نهایت موجب افزایش بهره وری در حوزه منابع آبی استان می شود.
در این فرایند می توان با اصلاح شیب آبراهه ها از طریق احداث بندها و سدها، تراس بندی و بانکت سازی، دیواره سازی برای حفاظت کناره های بستر رودخانه و کاشت گونه های گیاهی مناسب، کشت نواری، کشت درختان با هدف جلوگیری از فرسایش خاک، جنگل کاری که از جمله اقدامات بیولوژیکی در طرح های آبخیزداری محسوب می شود به ازای هر هکتار اجرای عملیات آبخیزداری بین ۲۰ تا ۲۵ درصد حجم آب نگهداری شده و ذخیره شده در سفره های زیرزمینی را افزایش داد.یکی از اهداف مهم آبخیزداری، تولید آب است. با اجرای طرح های آبخیزداری علاوه بر کاهش حجم و شدت سیلاب ها، می توانیم به منابع آب دایمی بیشتری دست یابیم و از این منابع ارزشمند در هنگام کم آبی و وقوع خشکسالی ها به نحو مناسب تری بهره برداری کنیم. آب برای خراسان شمالی که دارای اقلیم خشک و نیمه خشک است و در سال های گذشته با سال های کم بارش و خشکسالی های پیاپی مواجه بوده دارای اهمیت بالایی است که هدر رفت بالایی هم دارد. در اهمیت آبخیزداری در کنترل منابع آبی همین بس که با اجرای پروژه های آبخیزداری و پخش سیلاب و کنترل و کاهش سیلاب ها و تقویت منابع آب زیرزمینی، می توانیم در سال های کم باران از این منابع حداکثر بهره برداری را داشته باشیم و تا حد زیادی تاثیرات منفی ناشی از کم آبی ها و خشکسالی ها و خسارات و تنش های اجتماعی و اقتصادی مرتبط با آن را کاهش دهیم.
نکته قابل توجه این است که اغلب فعالیت های حوزه مدیریت منابع آبی کشور در قالب سدسازی مورد توجه قرار گرفته در حالی که سد سازی بخش کوچکی از مجموعه فعالیت های آبخیزداری است و توجه به حوزه های آبخیز قبل از سدها، شبکه های پس از سد، شرایط اقلیمی منطقه، سفره های زیرزمینی موجود از فاکتورهای ضروری انجام طرح های آبخیزداری و مدیریت منابع آبی محسوب می شود که کمتر مورد توجه قرار گرفته شاید همین امر هم تخصیص کم اعتبارات به این بخش را موجب شده است.
در این باره باید گفت: براساس ماده ۱۴۸ قانون برنامه پنجم توسعه، دولت مکلف شده است تا پایان برنامه طرح های آبخیزداری در سطح ۸ میلیون هکتار را اجرایی کند. به عبارت دیگر، سالانه باید یک میلیون و۶۰۰ هزار هکتار طرح آبخیزداری در سطح کشور اجرایی شود که نیازمند اعتباری برابر با ۱۹ هزار میلیارد تومان است. این در حالی است که در سال های گذشته کمتر از هزار میلیارد تومان از این اعتبارات تحقق پیدا کرده است.
سیل و آبخیزداری
در روزهای گذشته بارش رگباری باران باز هم موجب جاری شدن سیلاب در برخی از نقاط استان شد و به طور حتم خسارت های مالی را بر جا گذاشت، با این که می توان با اجرای طرح های آبخیزداری از جاری شدن بخش عمده ای از سیلاب ها جلوگیری کرد اما بی توجهی یا کمبود ها مانع از اقدام به موقع و تکرار ماجرای خسارت های ناشی از سیل در استان شده است.
این غفلت از آبخیزداری در حالی است که باید یاد آور شد سرزمینهای خشک، دارای اکوسیستم های ناپایدار هستند و این امر موجب شده در صورت لطمه دیدن، احیای آنها دشوار باشد و بهرهبرداری از این زمین ها، در دورههای خشکسالی همانند دوره های رطوبی، ممکن است نتایج مصیبت باری را برای گیاهان، خاک و ساکنان به همراه آورد.
در همین رابطه معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسانشمالی با بیان این که حفاظت از منابع بستر توسعه و حیات در دنیا وابسته به منابع طبیعی و محیط زیست است، می گوید: منابع آب و خاک محدود هستند و اگر از دست بروند به دوره زمانی بسیار طولانی برای تجدید و تولید دوباره آن ها نیاز است تا توان حاصلخیزی خاک دوباره ایجاد شود.
دکتر«فرامرز» با ذکر این هشدار که در حال حاضر هم با کمبود منابع به ویژه آب و خاک مواجه هستیم، اظهارمی دارد: از 20 سال گذشته این صحبت ها وجود داشته اما الان وضعیت محسوس تر شده است بنابراین باید از منابع حفاظت کنیم تا در آینده توسعه داشته باشیم.
وی با بیان این که توسعه همه بخش ها باید با توسعه آب و خاک هماهنگ باشد، عنوان می کند: اگر این توازن هماهنگ نباشد مهاجرت مردم را به دنبال دارد، همان طور که با وجود اقدامات انجام گرفته در روستاها شاهد مهاجرت روستاییان از روستاها هستیم.
وی آبخیزداری را شامل مدیریت جامع تمام اقدامات مرتبط با حوزه آبخیز می داند و ابراز می دارد: استان دارای 3 حوزه آبخیر اترک، کال شور و گرگان رود است که دارای مطالعات تفضیلی و اجرایی هستند اما از مجموع وسعت 2 میلیون و 809 هزار هکتاری تمام حوزه های آبخیز استان تنها 631 هکتار مطالعات تفضیلی تهیه شده است و تنها 8 درصد این وسعت اجرایی شده است و این رقم بسیار ناچیز است.
وی از وضعیت نگران کننده و معضلات حوزه آبخیز شهری به ویژه شهر بجنورد و اجرا شدن تنها 16 درصد از عملیات آبخیزداری این حوزه هم سخن به میان می آورد و ادامه می دهد: 119 هزار هکتار وسعت این آبخیز است که رواناب های آن به سمت شهر بجنورد جاری می شود.
وی با بیان این که منابع آب و خاک استان با جاری شدن سیلاب از دسترس خارج می شوند، ادامه می دهد: عملا منابع آب و خاک استان در حوزه کال شور، اترک و گرگان رود از استان خارج می شود به نحوی که در حوزه اترک که خاک حاصلخیزی دارد، قشر کم خاک حاصلخیز شسته و از استان خارج می شود.
وی معیشت مردم را وابسته به منابع آب و خاک می داند و عنوان می کند: معیشت بیشتر مردم استان وابسته به کشاورزی و دامداری است و از بین رفتن منابع آب و خاک به معنای از دست رفتن اشتغال، توسعه حاشیه نشینی و خروج از استان است.20 سال از زمانی که زنگ هشدار بی توجهی به منابع آب و خاک به صدا در آمده می گذرد و ما همچنان اندر خم کمبودهای آبخیزداری استان هستیم، آینده ای که برای استان متصور می شوید چیست؟