مرثیه ای برای یک میراث کهن
مرتضوی
تعزیه میراثی کهن است که ریشه در آیین و مذهب دارد و جلوه ای از فرهنگ ایرانی به شمار می رود. هر چند هنر تعزیه، در طول زمان تغییراتی کرده اما هنوز هم جزو اصیل ترین و پر سابقه ترین هنرهای ایرانی و اسلامی به شمار میرود و به جرئت می توان گفت هیچ نمایشی همچون تعزیه شاهد پیوند صحنه و تماشاگر نیست.
خراسان شمالی هم در زمره استان هایی است که تعزیه در آن قدمتی دیرینه دارد و ثبت گونه های مختلف این هنر در فهرست آثار ملی میراث فرهنگی کشور همچون آیین تعزیه ترک و کردهای شمال خراسان، تعزیه بنی اسد و آیین نخل گردانی نشان از قدمت این هنر دارد، به همین منظور با تنی چند از فعالان و علاقه مندان به هنر تعزیه همکلام شدیم تا از این آیین دیرین سخن بگوییم.«اسلامی» سال هاست در هنر تعزیه دستی دارد و در کنار پدرش به اجرای نقش های مختلف پرداخته است. او یکی از ماندگار ترین ابزاری را که می تواند مراسم حسینی را زنده نگه دارد و در اذهان ماندگار کند، تعزیه می داند و تاکید می کند: تعزیه به واسطه این که هم صدا و هم سیماست تاثیرگذارتر است، البته به شرط دوری از تحریف.
وی قرائت نسخ درست برای القای تصویر از وقایع محرم و عاشورا در ذهن مخاطب را لازمه تاثیرگذاری بهتر این هنر می داند و بیان می کند: متاسفانه تحریف هایی در روایت ها و داستان ها وجود دارد اما باید گفت خوشبختانه نسخه های موجود در تعزیه جاجرم محکم و مستند است و حس و حال تعزیه جاجرم عزاداری است و به صورت خیلی نمایشی درنیامده است.
از نگاه این فعال تعزیه، یکی از آسیب هایی که می تواند تعزیه را دچار خود کند، نمایشی اجرا کردن و به زیور و زینت مجالس رسیدن است. او تصریح می کند: آهنگ ها و ادوات موسیقی به کار گرفته شده در شبیه خوانی آسیبی محسوب می شود که کم کم به خاطر رنگ و لعاب گرفتن ظاهری به تعزیه اضافه شده است.
از نگاه این هنرمند، نگاه درآمدزایی به تعزیه از دیگر آسیب هایی است که متاسفانه در برخی محافل و مجالس به چشم می خورد.
وی اضافه می کند: داشتن نیت خالص و حضور یافتن برای رضای خدا و به عشق امام حسین(ع) سبب می شود تعزیه اثرگذاری خود را داشته باشد و زمینه ورود تحریف ها را کم کند.
«اسلامی» با اعتقاد به این که مراسم مذهبی نباید وابسته به نهادی باشد و همان گونه که مردمی بوده، باید مردمی اداره شود، تصریح می کند: اگر این اتفاق بیفتد این مراسم از مسیر اصلی و سنتی خود خارج می شود.
«بابایی» یکی دیگر از فعالان هنر تعزیه، به تاریخ پر رنگ تعزیه در خراسان شمالی به ویژه در گرمه اشاره می کند و ضمن ابراز خرسندی از حضور جوانان علاقه مندان به این هنر، خواستار اجرای گروه های مختلف تعزیه در نقاط مختلف استان می شود تا از این طریق بتوان به حفظ بسیاری از اصالت های موجود در این هنر پرداخت.
وی هر چند بر اهمیت و تاثیرگذاری این گونه هنری تاکید دارد اما تغییر نگاه افراد به تعزیه و اثرگذاری این هنر را یک آسیب جدی در این زمینه می داند و خواستار رونق گرفتن بیش از پیش هنر تعزیه در نقاط مختلف استان می شود.
یکی از فعالان هنر تعزیه هر چند جایگاه این هنر را در استان در بین مردم و علاقه مندان بسیار خوب می داند اما بر این باور است که بعد از ثبت تعزیه به عنوان میراث معنوی ایران در یونسکو متاسفانه اتفاقی در هنر تعزیه کشور روی نداد و برخوردار نبودن از جایگاهی برای آموزش آکادمیک تعزیه مهم ترین معضل پیش روی این هنر است.
او البته یکی از آسیب های امروز تعزیه را ورود ادوات نامتعارف موسیقی به این هنر و نیز آشنا نبودن تعزیه خوانان و نوازنده ها با ردیف های موسیقی اظهار می کند و معتقد است: آسیب شناسی در این حوزه موجب می شود بسیاری از کاستی ها و نواقص موجود در این میراث کهن برطرف و اصالت های موجود در این هنر تقویت و به نسل آینده به درستی منتقل شود.
«گرایلو»، کارشناس تاریخ، با بررسی ریشه تعزیه در استان، یکی از ریشه های اصلی تعزیه در خراسان شمالی را ورود ایلات شیعه در دوره صفویه و افشاریه بیان می کند و می گوید: بعضی از مراسمی که در محرم برگزار می شود به خاطر تبادل فرهنگی است.
او در بخش دیگری از سخنانش به آسیب شناسی این هنر مردمی در این سال ها می پردازد و میگوید: اگر این هنر را از حالت مردمی خارج کنیم شاید در سال های اولیه شاهد نظم و انضباط خوبی در مراسم باشیم اما در دراز مدت رنگ و بو و اصالت خود را از دست می دهد.
وی به آیین نخل گردانی در جاجرم اشاره می کند و می گوید: این آیین از اصالت برخوردار بوده است اما به مرور می بینیم که با ورود به این مقوله و ورود و خروج هیئت ها در این مراسم در ساعتی خاص شاهد شکل گیری نمایشنامه ای مذهبی هستیم، در حالی که باید اجازه دهیم این آیین مسیر خود را طی کند.
وی به طولانی بودن اجراها در گذشته در مقوله شبیه خوانی که از زمان ورود کاروان به کربلا آغاز می شد و اجرای مراسم زنجیرزنی و سینه زنی در سال های گذشته اشاره می کند که زمینه ساز کم رنگ شدن تعزیه و شبیه خوانی شده است و اضافه می کند: این در حالی است که تعزیه نقش به سزایی در زنده نگه داشتن مراسم داشت اما امروزه شاهد مداحی هیئتهای مختلف هستیم و کمتر به شبیهخوانی که برگردان حادثه کربلاست پرداخته می شود.
این مدرس دانشگاه اضافه می کند: این مقوله سبب می شود نسل جوان در آینده با مراسم روتین از پیش تعیین شده رو به رو شود و بیشتر به تماشای آن بپردازد، در حالی که نسل گذشته به خوبی آن را درک می کرد و پای تعزیه و شبیه خوانی می نشست.
او با توجه به نقش و اهمیت جایگاه تعزیه و تاکید بر حفظ آن، به واسطه محدود بودن این هنر به مناسبت ها و استقبال کم رنگ از این هنر و آشنایی نداشتن نسل امروز با اصول تعزیه، بر آموزش این هنر تاکید می کند و می گوید: افرادی می توانند مردم را پای اجرا نگه دارند که اهل فن باشند، در حالی که به نظر می رسد روح و معنویت این هنر به نسل جوان منتقل نشده و این موضوع به این هنر آسیب جدی می رساند و به نظر می رسد باید گام هایی در قالب برگزاری جشنواره ها، در کنار آموزش برای این مهم با حفظ مردمی بودن این هنر، برداشته شود. وی خاطرنشان می کند: با این اوصاف به نظر می رسد جای هنر در تعزیه خالی است و اگر وجود دارد به ندرت است البته نه به شکل نظام مند.
وی در خصوص نقش دستگاه هایی همچون میراث فرهنگی پس از ثبت آثاری از این دست در فهرست آثار ملی، به منظور حفظ آثار و آیین ها می گوید: این اقدام برای نشان دادن هویت اصلی آن بوده است و می توان گفت این آیین و آثاری که در زمره فهرست آثار ملی قرار می گیرد در طول سال ها ماندگار خواهد بود.
«گرایلو» اضافه می کند: مستندنگاری این آیین و افرادی که در آن دخیل هستند، بسیار مهم است و می تواند به حفظ اصالت های موجود در این آیین کمک کند.