سفیر

کارنامه سینمای ایران درباره واقعه عاشورا با فیلم «سفیر» به کارگردانی فریبرز صالح آغاز می‌شود. فریبرز صالح، سفیر را در سال 1361 کارگردانی کرد و به ماجرای سفیر امام حسین(ع) یعنی مسلم بن عقیل در کوفه پرداخت. فیلمی که فرامرز قریبیان و جلال پیشواییان از جمله بازیگران آن بودند و البته در آن سال‌ها نسبت به سطح تولیدش استقبال مناسبی از آن صورت گرفت. این فیلم در سال 61 عنوان پرفروش‌ترین فیلم سال را به‌دست آورد.

روز واقعه

10 سال پس از تولید فیلم «سفیر» شهرام اسدی «روز واقعه» را کارگردانی کرد. عبدا...، جوان نصرانی تازه ‌مسلمان شده با شنیدن ندای «هل من ناصر» حضرت اباعبدا... مراسم عروسی خود را نیمه‌کاره می گذارد و به سمت ندا حرکت می‌کند، عروسی را که تا پیش از این 17بار به خواستگاری‌اش رفته و در مرتبه هجدهم پاسخ مثبت گرفته بود، رها می‌کند و به سمت صدا می‌رود. عبدا... زمانی به کربلا می‌رسد که واقعه تمام و صاحب ندا شهید شده است. «روز واقعه» شاید اولین اثر جدی سینمای ایران درباره عاشوراست. فیلمی که شاید در لایه‌های پنهان خود تلنگری داشت برای مردمان این روزگار که این شما هستید که باید پاسخ صدای «هل من ناصر» امام حسین(ع) را بدهید، نه آنان که شاید با آیین شما چندان آشنا نیستند. «روز واقعه» یکی از کم‌دیالوگ‌ترین ساخته‌های سینمای ایران است و بیشتر به سنت بسیاری از سینماگران متقدم از زبان تصویر کمک گرفته است اما شاید فیلمنامه نه‌چندان قدرتمند روز واقعه این فیلم را در کشمکش بین قهرمان و ضدقهرمان‌ها چندان موفق نکرده است. روز واقعه یک ماجرای کاملا ساخته و پرداخته ذهن کارگردان است که البته نسبت به آثار پیشین خود، اثری درخور بود هرچند نتوانست به‌خوبی به عمق ماجرا بپردازد.

ثارا...

شهریار بحرانی پس از این 2 سریال تاریخی، پروژه ساخت سریال امام حسین(ع) با نام «ثارا...» را آغاز کرد. پروژه‌ای که با فیلمبرداری چند قسمت اولیه نیمه‌تمام ماند. برای این سریال اسامی 50 بازیگر مطرح بر سر زبان‌ها افتاد اما این سریال در همان اوایل کار متوقف شد و بحرانی به  سراغ ساخت ملک سلیمان رفت.

آخرین دعوت 

«آخرین دعوت» اثر حسین سهیلی‌زاده یکی دیگر از سریال هایی است که به نوعی به طور غیرمستقیم به واقعه عاشورا پرداخته است. آخرین دعوت ماجرای فردی است که از زمان حال به سال 61 هجری می‌رود و ناگاه خود را در سپاه عمر سعد می‌یابد. فردی که در زمان حال ادعای یاری  امام حسین(ع) را دارد. سهیلی‌زاده در آخرین دعوت سوژه خوبی را انتخاب کرد اما آخرین دعوت به‌خوبی دیده نشد که شاید عمده‌ترین دلیلش فیلمنامه نه‌چندان قدرتمند این سریال و پرش‌های مداوم از زمان حال به گذشته بود که آخرین دعوت را اثری نه‌چندان موفق در این زمینه کرد. در این سریال، صحنه‌هایی از واقعه عاشورا نیز به نمایش درآمد اما به هیچ‌وجه نتوانست سریالی موفق از آب دربیاید. آخرین دعوت در همان مرحله اول با عدم برقراری ارتباط با مخاطب به دلیل نوع روایت و فیلمنامه نه‌چندان قدرتمند خیلی زود از یادها رفت.

  معصومیت از دست رفته

داستان «معصومیت از دست رفته» یکی از سوژه‌های حاشیه‌ای واقعه کربلا بود که توانست تا حد زیادی مخاطبان خود را راضی کند. شوذب از محبان امیرالمومنین و شیعیان کوفه است که در سال‌های منتهی به قیام عاشورا خزانه‌دار دربار ابن زیاد شده است. شوذب در میانه ماجرا در دوراهی عشقی هولناک قرار می‌گیرد؛ عشقی که زندگی سیاسی او را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد. شوذب از بانوی خانه خود که از شیفتگان مکتب حضرت علی(ع) و یک مسیحی مسلمان شده است و سال‌ها در کنارش به‌خوبی زندگی کرده، دل می‌کند و درگیر عشقی هوسناک به زنی یهودی به نام حمیرا می‌شود. اتفاقی که باعث می‌شود خزانه‌دار امین کوفه، در ماجرای قتل شهدای کربلا نیز به طور غیرمستقیم شریک شود. شوذب رستگار ابتدای قصه، در میانه‌های راه گام در جاده نگونبختی و دوزخ می‌گذارد اما سرشت پاکش در نهایت او را از قفس دنیا نجات می‌دهد.  شوذب داستان داوود میرباقری اگرچه در تاریخ واقعیت عینی ندارد اما معصومیت از دست رفته با فیلمنامه‌ای گیرا و کارگردانی هنرمندانه میرباقری و همچنین بازی فوق‌العاده بازیگرانی چون امین تارخ، فریبا کوثری، داریوش فرهنگ، اکبرعبدی و... فیلمی تاثیرگذار در نوع خود بود. سریالی که توانست گلوگاه لغزش خواص در دوراهی‌های حیاتی تاریخ را نشان دهد. قصه‌ای که در حاشیه واقعه عاشورا به برخی ابعاد پشت صحنه ماجرا به‌خوبی ورود پیدا کرد.

طفلان مسلم 

سید مجتبی یاسینی در سال 1387 به سوژه‌ای معروف در سطح جامعه دست زد؛ ماجرایی که قبل از آن در روضه‌های قدیمی جای خودش را پیدا کرده بود و مردم با ساختار ماجرا آشنایی داشتند. یاسینی در آشوب وقایع پس از شهادت حضرت ثارا...(ع) در شهر کوفه ماجرای دو فرزند خردسال مسلم را در شهر کوفه روایت می‌کند. ماجرایی که سعی در نشان دادن گوشه‌ای از خیانت‌های مردم کوفه دارد. شهری که پس از سکوت مرگبار در برابر کشتن سفیر امام حسین(ع) و شهادت امامی که خودشان با هزاران نامه دعوتش کرده بودند، به دو کودک بی‌پناه جامانده از کاروان، سرپناه نمی‌دهد. داستان به خانه‌های بسیاری از سرشناسان کوفه می‌رود. قاضی شریح که در ماجرای شهادت مسلم و شهدای کربلا نقشی مهم داشته است، مدتی به کودکان مسلم پناه می‌دهد اما او دوباره از بین تلخ و شیرین قاضی‌القضاتی شهر، بخش ناشیرینش را برمی‌گزیند و کودکان مسلم در کوچه‌های هولناک شهر کوفه، آواره و در نهایت شهید می‌شوند. آشنایی مردم با ماجرای طفلان مسلم تاحد زیادی بار سنگین قصه و فیلمنامه را بر دوش کشید و فیلم با استقبال نسبی روبه‌رو شد ضمن اینکه ورود به یکی از بخش‌های حاشیه‌ای و البته دردناک واقعه عاشورا توانست مخاطب را تا حد زیادی با فیلم همراه کند. داستان‌های فرعی موجود درسریال با تم‌های گوناگون عشق و فرار به پرداخت اصلی قصه کمک کرد تا فیلم به توفیق نسبی با توجه به سطح هزینه‌کردش دست یابد.

مختارنامه

ماجرای ساخت فیلم‌های عاشورایی به پروژه عظیم مختارنامه رسید. کارگردان سریال ماندگار امام علی(ع) در گوشه‌ای از تاریخ ماندگار شیعه به سراغ مختار ثقفی رفت؛ دلاور مرد قبیله سقیف که در پی انتقام قاتلان امام شهیدش برآمد. مختارنامه داستان زندگی مختار را از زمان سال‌های امامت امام حسن(ع) تا گرفتن انتقام از قاتلان امام حسین(ع) و تشکیل حکومت شیعه و شهادت مختار روایت کرد. مختارنامه به نوعی قله فیلمسازی در مسئله عاشوراست. اتفاقی که پیش از آن نه در سینما و نه در تلویزیون تکرار نشده بود و پس از آن نیز شاید سال‌ها طول بکشد اتفاقی مشابه بیفتد. مختارنامه به نوعی آخرین پروژه سطح الف سیماست که قدرت کیفی‌اش تا حد زیادی با بالا بردن سطح توقعات روی آثار بعدی نیز تاثیر گذاشت و شاید آن آثار دیده نشد.  نوع قصه و ساختار مختارنامه به نحوی بود که نه‌تنها مردم ایران بلکه شیعیان سایر نقاط جهان را هم با خود همراه کرد. این نوع روایت همانی است که مردم ایران نشان داده‌اند به آن علاقه دارند حتی ماندگار‌ترین آثار سینمای جهان هم از این نوع روایت تبعیت می‌کنند. یعنی ساختار فیلمنامه‌ای که مبتنی بر قهرمان واحد و فعال است و کنش‌های این قهرمان ضمن برانگیختن حس همذات‌پنداری، مخاطب را با خود در راستای رسیدن به هدف مدنظر همراهی می‌کند و در سنگلاخ‌های مسیر با او همراه می‌شود. ساختاری که به عقیده بزرگان سینما به ساختار کلاسیک شهرت دارد و مهم‌ترین مولفه‌اش قصه‌گو بودن آن است. نقطه قوت مختارنامه همین بود. این اثر مردم را با مختار و هدفش همراه کرد و پیچیدگی‌های شخصیتی مختار او را به قهرمان حماسی تبدیل کرد. به نحوی که پس از پایان نمایش سریال، در بسیاری از کشورهای همسایه ایران تصویر مختار حتی روی لباس‌های مردم نیز نقش بست. در مختارنامه کارگردان با فلاش‌بک‌های هنرمندانه از حادثه کربلا، هر لحظه انگیزه انتقام در مختار را بیش از پیش می‌کند همان گونه که در مخاطب چنین احساسی پدید می‌آید. مجموعه مختارنامه در مواردی همچون فیلمنامه، شخصیت‌پردازی و تکنیک به کار گرفته شده در جنگ‌ها و نوع روایت یک قله، نه‌تنها در فیلم‌های عاشورایی بلکه در فیلم‌های تاریخی است. اتفاقی که سطح انتظارات مردم را بالا برده است و بدون شک مخاطب بعد از مختارنامه از اثری استقبال خواهد کرد که یا حداقل در حد آن یا از آن بالاتر باشد.

رستاخیز

کارگردانی که به نمایش جلوه‌های ویژه در فیلم‌هایش مشهور بود به سراغ ساخت فیلم سینمایی با موضوع عاشورا رفت. ورود ناشیانه‌ای که پس از نمایش فیلم در جشنواره فجر اعتراض تماشاگران و منتقدان را برانگیخت. 

پرداخت ضعیف فیلمنامه در کنار اشتباهات فاحش تاریخی و حتی جغرافیایی، نشان داد که در آخرین ساخته احمدرضا درویش نباید انتظار اثری درخور درباره واقعه عاشورا را داشت. کارگردانی که پیش از این و در آثار قبلی خود نشان داده بود بیش از آن که به محتوا و اصل واقعه تاریخی وفادار بماند، بیشتر در پی خلق جلوه‌های ویژه بصری و میدانی و همچنین صحنه‌های نادر سینمایی است که البته آن هم نه به لطف دانش فنی و تکنیکی کارگردان که در نتیجه سرمایه‌گذاری عظیم و آکسسوار پرهزینه از جیب بیت‌المال تامین و محقق می‌شد. 

در «رستاخیز» همانقدر روح معنایی عاشورا پدیدار است که روح دفاع مقدس در ساخته قبلی این کارگردان یعنی دوئل پدیدار است. رستاخیز شاید هشداری برای سینمای ایران باشد که نباید به هرقیمتی از اقبال ذاتی و علاقه قلبی مردم به یک مفهوم همچون عاشورا سوءاستفاده کرد و با بستر قرار دادن این واقعه، حرف‌هایی غیر از این واقعه روی پرده سینما و صفحه تلویزیون بر زبان رانده شود.