فاصله داشته ها و نداشته ها در بعضی نقاط بجنورد یک قدم است. کافی است یک گام برداریم و از این سوی خط به آن سو برویم تا ببینیم آن سوی این خطوط ناپیدا، حد و مرزهای نا نوشته و فنس های نامرئی که متن و حاشیه را از هم جدا می کند مردم چه می کنند و چرا روز به روز بر ازدحام زندگی در این مناطق افزوده می شود؟
تا دیروز علت اصلی حاشیه نشینی را مهاجرت از روستا ها به شهرها بیان می کردند و امروز علاوه بر این موضوع گفته می شود عقب نشینی مردم از بافتهای مرکزی به حاشیه برای رها شدن از بند اجاره های نجومی و مهاجرت از دیگر شهرستان های استان به بجنورد هم مزید بر علت شده است.
سرعت پر شتاب
کارشناسان می گویند پدیده حاشیه نشینی در همه استان ها به چشم می خورد اما آن چه در بجنورد و در مراکز شهرستان های خراسان شمالی بارز است، سرعت رو به رشد و پرشتاب حاشیه نشینی است. این موضوع نگران کننده است و بسیاری از مدیران استان هم به آن اذعان دارند. از سویی این سوال مطرح است که آیا می توان سرعت گیرهای مناسب در این مسیر ایجاد کرد و برنامه هایی برای ساماندهی حاشیه شهر پیش بینی شده است؟
به گفته برخی از کارشناسان، علل ایجاد حاشیه نشینی در بجنورد، فقر امکانات در دیگر مناطق شهری و روستایی است.
یک کارشناس ارشد شهرسازی و معماری نیز با تأیید این موضوع به انباشت سرمایه و امکانات در شهرهای بزرگ اشاره می کند و می گوید: در روند کنونی سرمایه گذاری ها شاهد انباشت سرمایه در شهرهای بزرگ هستیم به طوری که بیش از 50 درصد امکانات و زیرساختها در بجنورد مهیا شده است و این انباشت باعث هجوم خانوادهها به سمت مرکز استان می شود.
«شهرکی» عنوان می کند: این روند در همه جای کشور به چشم می خورد به طوری که در 50 سال گذشته انباشت قدرت ، ثروت و درآمد در شهرهایی مانند مشهد،تبریز،اهواز و تهران منجر به تشدید حاشیهنشینی شده است. از سویی یکی دیگر از علت های شکلگیری حاشیهنشینی را می توان به نبود نظارت بر فضاهای پیرامون شهر و توجه نکردن به ساختاریابی فضا بیان کرد به طوری که بدون توجه به مسائل بیان شده، فضایی در حاشیه شهر ها شکل میگیرد که در آن همواره مردم جلوتر از مسئولان هستند.وی ادامه می دهد: در واقع ابتدا حاشیه به متن شهر تحمیل میشود و سپس طرحهای ساماندهی و بهسازی شکل میگیرند.
وی ادامه می دهد: به اعتقاد من برای مقابله با معضل حاشیهنشینی، الگوی توزیع درآمد در سطح کلان و ملی باید تغییر کند، ضمن اینکه مدیریت شهری نیز باید دراختیار مردم و سازمانهای محله محور قرار بگیرند و الگوی مدیریت از بالا به پایین با مدیریت از پایین به بالا تلفیق شود.
وی ادامه می دهد: سازمانهای مبتنی بر محله محور نیز باید در روند برخورد با معضل حاشیهنشینی از استقلال کافی برخوردار باشند زیرا تجربه ثابت کرد در طرحهای پایلوتی که برای مقابله با حاشیهنشینی در شهرهایی مانند بجنورد اجرا شد، سازمانها به دلیل وابستگی به دولت چندان موفق عمل نکردند اما در برنامههای جدید باید راه حلی برای این معضل اندیشیده شود.
وی می گوید: معضل حاشیه نشینی در غالب شهرهای مهم خراسان شمالی وجود دارد اما در بجنورد با شدت بیشتری دیده می شود به طوری که بیش از یک سوم از جمعیت ۲۱۴ هزار نفری این شهر در سکونتگاه های غیررسمی و حاشیه ای زندگی می کنند.
وی ادامه می دهد: اگر چه بارها مسئولان برای برطرف شدن این مشکل و در واقع پدیده مشکل زا اقدام کرده اند، اما هیچ گاه مشکل حاشیه نشینی در یک منطقه آن طور که باید و شاید برطرف نشده و علت آن هم اجرای طرح های مقطعی است و در واقع اکنون نمی توان مشکل حاشیه نشینی را ساماندهی کرد.
«شهرکی» تصریح می کند: در واقع حاشیه نشینی روز به روز در حال افزایش است و بدون طرحی جامع که در برگیرنده همه نیازهای ساکنان این مناطق باشد نمی توان به رفع و یا کاهش سرعت آن در بجنورد امیدوار بود.
وی عنوان می کند: چندگانگی در نظارت برساخت و سازهای حاشیه شهر و نداشتن برخورد جدی با مشکلاتی مانند ساخت و سازهای غیر مجاز در حاشیه شهر، ورود کارشناسان معاملات املاک در تفکیک اراضی کشاورزی و فروش قولنامه ای اراضی کشاورزی که در روستاهای چسبیده به شهرها انجام می شود مشکلاتی ایجاد می کند که تبعات آن بعد ها دیده خواهد شد مگر این که هم اکنون برای برطرف شدن این مشکلات اقدام شود.
وی با اشاره به این که در بجنورد، به عنوان مرکز خراسان شمالی ۲۶ منطقه ویژه اجتماعی شناسایی شده که 4 منطقه از جمله صندل آباد، باقرخان و کلاته محمدعلی پهلوان روستایی است و ۲۲ منطقه دیگر شهری است، افزود: برای رساندن مناطق ویژه بجنورد به میانگین دیگر مناطق به تدوین و اجرای برنامه ای حداقل پنج ساله نیاز است.
قوانینی که دور زده می شود
در عین حال نماینده مردم 5 شهرستان خراسان شمالی در مجلس شورای اسلامی، حاشیه نشینی را معضلی پیچیده توصیف می کندکه عوامل مختلفی در شکل گیری آن نقش دارند.
«قاسم جعفری» می افزاید: یکی از مهم ترین عوامل ایجاد حاشیه نشینی، کمبود امکانات و رفاه در روستاهاست.وی ادامه می دهد: روستاییان با مهاجرت به شهر به سکونت در مناطق حاشیه که ارزان قیمت تر از دیگر مناطق هستند، روی می آورند و در نتیجه تداخل فرهنگی که روی می دهد، معضلات مربوط به حاشیه نشینی به وجود می آید.
وی با بیان این که برطرف شدن معضل حاشیه نشینی نیازمند برنامه ریزی گسترده است، میگوید: متأسفانه در ابتدای شکل گیری به این موضوع توجه چندانی نمی شود و سپس به فکر راه حل می افتیم و این در حالی است که در این زمینه حتی وضع قانون نیز راه گشا نیست و قانون را هم دور می زنند.
این نماینده مجلس یکی از مهم ترین راهکارهای مقابله را جلوگیری از ساخت و سازهای غیرقانونی در حاشیه شهرها می داند و می گوید: به این موضوع توجه کافی نمی شود در حالی که می توان از همان ابتدا با این موضوع مقابله کرد و از تبعات بعدی اجتماعی تخریب ساخت و سازهای غیر مجاز هم جلوگیری کرد.
ساخت و سازهای غیر مجاز
افزایش ساخت و سازهای غیر مجاز موضوعی است که رئیس شورای اسلامی شهر بجنورد هم به آن اذعان می کند.
«افشین فر» می گوید: افزایش جمعیت حاشیه بجنورد محرز است و علت این افزایش هم هجوم مردم به مناطق حاشیه به علت نداشتن امکانات مالی است.
وی ادامه می دهد: افرادی که تمکن مالی ندارند در مناطق حاشیه شهر و روستاهایی که چسبیده به شهر است با خرید زمین به نازل ترین قیمت و ساخت یکی 2 اتاق در این مناطق سکونت می کنند.
وی ادامه می دهد: به خاطر ضرورت نظام مند کردن حاشیه نشینی و کنترل ساخت و سازهای غیر مجاز، شورای شهر طرحی به شهرداری ارائه داده است تا الحاق حواشی شهر به محدوده شهر مطالعه شود.
وی ادامه می دهد: بسیاری از روستاها و سکونت گاه های حاشیه شهر تا 10 سال آینده به شهروصل می شوند و برای این که از تبعات حاشیه نشینی در سال های آینده جلوگیری شود مطالعه الحاق این مناطق و برنامه ریزی برای آن لازم است.
وی با بیان این که مهاجر پذیر بودن مرکز استان امری گریز ناپذیر است، می گوید: نمی توان از بزرگ شدن شهر جلوگیری کرد اما می توان آن را ضابطه مند کرد تا شاهد شکل گیری سکونتگاه های غیر رسمی مانند آن چه که هم اکنون می بینیم نباشیم.
نبود نظارت کافی
در بجنورد 22 سکونت گاه غیر رسمی روستایی و 4 سکونت گاه غیر رسمی شهری داریم اما به گفته شهردار منطقه مهر بجنورد، آن چه نگران کننده است، سکونت گاه های روستایی است که به شهر چسبیده اند و در این سکونت گاه ها ساخت و سازهایی می شود که آینده بجنورد را به خطر می اندازد.
«رضوانی» می افزاید: با تأسیس استان و مرکز استان شدن بجنورد، حاشیه نشینی هم روند رو به افزایشی داشت.
وی ادامه می دهد: به علت نبود نظارت کافی بر ساخت و سازهای روستایی، در حال حاضر در روستاهایی که با بجنورد فاصله کمی دارند ساخت و سازهایی بیضابطه انجام می شود که اگر اکنون برای آن تدبیری اندیشیده نشود، فردا دیر است.
وی ادامه می دهد: در 3 سال اخیر، جمعیت حاشیه بجنورد به 3 برابر افزایش یافته است که نسبت به میانگین کشوری رشدی 2.5 درصدی را نشان میدهد.
وی خاطرنشان می کند: نظارت بر ساخت و سازهای روستایی باید توسط دهیاری ها و بنیاد مسکن انجام شود و از سویی به علت این که صدور پروانه ساخت در روستاها 25 درصد قیمت صدور پروانه در شهرها و محدوده خدماتی است، اراضی زراعی تفکیک و بدون تغییر کاربری مسکونی می شود و هزینه کم ساخت و ساز این روند را افزایش داده است.
وی بیان می کند: محله های حاشیه نشین ما هم اکنون ساماندهی شده اند و مشکل خاصی ندارند اما ساخت و سازهایی که در روستاهایی مانند خداقلی، ا... وردیخان، کلاته محمد علی پهلوان، برج و صندل آباد دیده می شود، ضابطه مند نیست و در صورت نگرفتن تصمیمات جدی در این مورد در آینده مشکلاتی برای مرکز استان پیش خواهدآمد که با میلیاردها تومان هزینه هم جبران نخواهد شد.
برخورد با ساخت و ساز های غیر مجاز روستایی
معاون مسکن شهری و روستایی اداره کل بنیاد مسکن خراسان شمالی نیز می گوید: اجازه ساخت و ساز های غیر مجاز در هیچ یک از روستاها به ویژه روستاهای متصل به شهرها داده نمی شود.
وی ادامه می دهد: تمامی روستاهای استان طرح هادی دارد و هر ساخت و سازی که بخواهد در روستاها انجام شود باید بر اساس آن طرح باشد.
«روحانی» تصریح می کند: در طرح هادی روستاها، تمامی موارد مانند تراکم، تعداد طبقات و معابر مشخص است و ساخت و سازها نیز باید بر همین اساس انجام شود.وی خاطرنشان می کند: چنانچه ساخت و سازها بدون ضابطه ساخته شود یا در ساخت آن ها تخلفی صورت گیرد، حتماً پرونده آن ها به کمیسیون ماده 99 ارجاع داده و با متخلفان برخورد می شود.وی ادامه می دهد: مواردی که با آن ها برخورد شده، زیاد است اما آمار آن ها را ندارم.
وی با اشاره به این که بزرگ شدن شهر بجنورد موجب شد تا برخی روستاها مانند ملکش، حلقه سنگ و محمدآباد جزو محدوده شهری و از خدمات شهری بهره مند شود، اظهارمی کند: قبلاً این مناطق جزو محدوده روستایی بود اما اکنون دیگر جزو شهر محسوب می شود.
وی می افزاید: اکنون نیز روستاهایی را داریم که به شهر چسبیده اند اما جزو محدوده یا حاشیه شهر محسوب نمی شوند و دارای شورا و دهیار هستند و باید در ساخت و سازها اصول ذکر شده در طرح تفصیلی یا همان طرح هادی روستاها را رعایت کنند.
افشره
افزایش جمعیت حاشیه شهر بجنورد نگران کننده است و به گفته مسئولان در سال های اخیر به 3 برابر قبل افزایش یافته است و آهنگ رشد حاشیه نشینی در بجنورد 2.5 برابر متوسط کشوری است. این در حالی است که در روستاهایی که با بجنورد فاصله چندانی ندارند، ساخت و سازهای بی رویه شکل گرفته که لزوم برنامه ریزی برای نظارت بر آن ها احساس می شود.