افشره
ارزیابی ها نشان می دهد که خراسان شمالی در معرض تغییرات اقلیمی قرار گرفته است و این تغییرات اقلیمی هم تحت تأثیر تغییرات دما و بارش و در اثر توسعه ناپایدار است. از نمادهای دخالت انسان در تغییرات اقلیمی می توان به استفاده نامتعادل از منابع آب و تمرکز نامتناسب جمعیت به ویژه به سوی مراکز استان ها اشاره کرد. بنابراین تغییرات اقلیمی، گرم شدن زمین و خشکسالی به مهاجرت هایی که در دهه اخیر بر اساس آمار های موجود سرعت گرفته، منجر شده است. لازم است که توجه شود این فرآیند در آینده، استان را در بخش های مختلف تحت تاثیر قرار خواهد داد.
گروه گزارش- تغییر اقلیم عبارت است از تغییرات در آب و هوای زمین و پیامدهای ناشی از آن، این پدیده تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله فعالیت های انسانی رخ می دهد و از مهم ترین نتایج و پیامد های آن گرم شدن زمین و تغییر اقلیم به خشکسالی، از بین رفتن دریاچه ها و کمبود آب است.
ارزیابی ها نشان می دهد که خراسان شمالی در معرض تغییرات اقلیمی قرار گرفته است و این تغییرات اقلیمی هم تحت تأثیر تغییرات دما و بارش و در اثر توسعه ناپایدار است. از نمادهای دخالت انسان در تغییرات اقلیمی می توان به استفاده نامتعادل از منابع آب و تمرکز نامتناسب جمعیت به ویژه به سوی مراکز استان ها اشاره کرد. بنابراین تغییرات اقلیمی، گرم شدن زمین و خشکسالی به مهاجرت هایی که در دهه اخیر بر اساس آمار های موجود سرعت گرفته، منجر شده است. لازم است که توجه شود این فرآیند در آینده، استان را در بخش های مختلف تحت تاثیر قرار خواهد داد.
جابه جایی فصل ها
یک استاد دانشگاه و فوق لیسانس جغرافیای طبیعی در این خصوص با اشاره به این که اقلیم در کشور و به خصوص خراسان شمالی طی چند سال اخیر دچار نابه سامانی شده و نتیجه آن جابه جایی فصل هاست، می گوید: در حال حاضر 2 فصل بیشتر نداریم و آن هم تابستان و بهار است.
«شاددل» هم چنین با اشاره به این که برای بررسی وضعیت اقلیمی باید یک دوره 30 ساله وضعیت آب و هوایی را بررسی و بعد حکم قطعی را در خصوص وضعیت اقلیمی صادر کرد، عوامل دخیل در تغییر اقلیم را آب، باد و انسان یاد می کند و می افزاید: فعالیت های انسانی در تغییر اقلیم چشمگیر است و آثار خودش را در کوتاه مدت نشان داده است.
وی اضافه می کند: خراسان شمالی با وجود این که به استانی سرسبز معروف است، اما فقط این واژه قشنگ را یدک می کشد و نسبت به سال های قبل اقلیم خراسان شمالی به شهرهای کویری نزدیک شده به گونه ای که باران به موقع نمی بارد و همان مقدار بارش هم اثر گذار نیست و تبخیر می شود.
وی به حاشیه شهر اشاره می کند که در گذشته شاهد باغ های سرسبزی بودیم، اما درحال حاضر به خاطر تغییر کاربری های انجام شده در حواشی شهر خبری از آن سرسبزی و طبیعت زیبا نیست.
این استاد دانشگاه با طرح این پرسش که آیا تصور می کنید آب و هوا با تغییرکاربری ها و از بین بردن باغ ها تغییر نمی کند؟ می گوید: به عنوان مثال بش قارداش یکی از مناطق توریستی و تفریحی مرکز استان محسوب می شود، اما هم اکنون از آن همه باغ و سرسبزی خبری نیست و یا به طور عمدی یا به علت کمبود آب خشک شده است، اما همه این ها به خاطر این است که فعالیت های اقتصادی ضعیف است. وی ادامه می دهد: اگر درآمد از طریقی کسب شود چه لزومی دارد که فضای سبز را تغییر کاربری بدهند؟ چون فعالیت های اقتصادی کم است هر شخصی به هر نحوی به تغییر کاربری اقدام می کند. این تغییرات باعث می شود هوای بجنورد تغییر کند.
«شاددل» هم چنین با اشاره به این که بجنورد به عنوان جزیره حرارتی محسوب می شود، می افزاید: به علت این که میزان گرما از حد استاندارد بیشتر است و هوای حاشیه شهر و بش قارداش به دلیل از بین رفتن باغ ها قادر به تلطیف هوای مرکز شهر نیست، سال به سال وضعیت بدتر می شود و با این شرایط متأسفانه آینده بسیار نگران کننده ای را برای فرزندان مان رقم خواهیم زد.
وی ادامه می دهد: میانگین بارش طی یک دوره یک ساله در خراسان شمالی 230 میلی متر و این میزان در کشور 240 میلی متر است و با وجود کمبود آب، آب های زیر زمینی را استحصال می کنیم.
این استاد دانشگاه تصریح می کند: در سال یک میلیون و 400 هزار متر مکعب آب وارد منابع زیرزمینی می شود که از این میزان 800 هزار متر مکعب آب سطحی از حوزه آبریز بجنورد خارج می شود که به درد ما نمی خورد.
وی اضافه می کند: برای رسیدن به آب مورد نیاز چاه ها را عمیق تر حفر می کنیم، با این اقدام نه تنها به آب می رسیم بلکه آب هایی را که از سال های گذشته ذخیره شده و آب های شور را بالا می آوریم که همه این موارد در تغییر اقلیم هواشناسی اثرگذار خواهد بود.
«شاددل» می افزاید: به علت کمبود بارندگی به آب های زیر زمینی چسبیده ایم، اما تنها 600 هزار متر مکعب آب وارد زمین می شود این در حالی است که حداقل 700 هزار متر مکعب آب برداشت می کنیم که این مقدار اضافه همان آب های اضافه است که وقتی بالا می آید خاک مرغوبیت و خاصیتش را از دست می دهد.
این کارشناس ارشد جغرافیای طبیعی با اشاره به این که ما باید با وجود کمبود آب، شرایط اقلیمی و افزایش جمعیت، مدیریت لازم برای مقابله با خشکسالی و بحران کم آبی را فراموش نکنیم، می گوید: از 94 درصد آب های مورد استفاده در بخش کشاورزی استان تنها 30 درصد بهره وری می شود که صرفه اقتصادی ندارد و برای بهبود این شرایط باید مدیریت و حتی جیره بندی کنیم.
وی ادامه می دهد: باید گام هایی را برای جلوگیری از تبخیر آب برداریم و باغ ها را احیا کنیم وگرنه بحرانی را در پیش رو خواهیم داشت.
«شاددل» تاکید می کند: می توانیم از پساب تصفیه شده برای کشاورزی استفاده کنیم، اما استفاده از این نوع آب تاکنون آن گونه که باید در فرهنگ ما نهادینه نشده است.
وی آخرین جمله اش را این گونه بیان می کند: اگر هر نفر به اندازه یک لیوان آب اسراف نکند از این بحران خارج خواهیم شد و مدیریت آب یعنی همین.
مطالعه نداشته ایم
دکتر«تیمور جعفری» عضو هیئت علمی دانشکده علوم زمین دانشگاه دامغان هم در ارتباط با تغییر اقلیم می گوید: تغییر اقلیم یکی از مهم ترین مسائلی است که در دهه اخیر ذهن بسیاری از اندیشمندان را به خود مشغول کرده است.
وی می افزاید: آمار عناصر اقلیمی بلند مدت نظیر بارش و دما در ایستگاه های وابسته به سازمان هواشناسی و وزارت نیرو در خراسان شمالی به گونه ای است که به تغییرات آن ها نمی توان عنوان نوسان اقلیمی را داد. وی تصریح می کند: در حالت نوسان اقلیمی ضریب تغییرات هر یک از عناصر نامبرده کمتر بوده در حالی که در حالت تغییر اقلیمی این ضریب رقم بیشتری را به خود اختصاص می دهد. به عنوان مثال بالاترین دمای ثبت شده در قدیمی ترین ایستگاه هواشناسی استان (ایستگاه هواشناسی سینوپتیک بجنورد) تا سال 1392 حدود 38 درجه سانتی گراد در مرداد ماه بود در حالی که در تابستان سال 1393 این آمار به بیش از 40 درجه رسید.
وی هم چنین بیان می کند: طی سال های اخیر علاوه بر کاهش محسوس نزولات جوی، در اثر گرمایش جهانی و تضعیف پرفشار سیبری، تعداد روزهای یخبندان به شدت کاهش و نوع بارش نیز از برف به باران تغییر یافته است.
عضو هیئت علمی دانشکده علوم زمین دانشگاه دامغان با اشاره به این که پدیده تغییر اقلیم که طی سال های اخیر به شکل خشکسالی خودنمایی کرده است، به عنوان یکی از بلایای آبشناختی به 4 شکل خشکسالی هواشناسی، خشکسالی هیدرولوژیکی، خشکسالی زراعی و خشکسالی از نوع قحطی تظاهر پیدا می کند، بیان می کند: بر اساس بررسی های انجام شده، در کشور ما و از جمله در خراسان شمالی تاکنون هیچ گونه مطالعات سیستماتیکی در زمینه تغییرات اقلیمی، تبعات آن و به ویژه در مورد توسعه آن بر منابع آب صورت نگرفته است.
دکتر «جعفری» مهم ترین پیامدهای تغییر اقلیم را به شکل افزایش دما و افزایش تبخیر و تعرق، تغییر در توزیع زمانی بارش، مقدار و نوع بارش و کاهش میزان آبدهی چشمه ها ذکر می کند و ادامه می دهد: تغییر اقلیم با تغییر در توزیع زمانی بارش از فصل زمستان به فصل بهار، مقدار و نوع بارش، بی شک باعث تغییراتی در کیفیت و کمیت منابع آب و محصولات کشاورزی خواهد شد.عضو هیئت علمی دانشکده علوم زمین دانشگاه دامغان می گوید: به علاوه بر اثر این پدیده تدریجی و خزنده کاهش چشمگیری در آبدهی چشمه ها رخ داده و جریان رودها در فصل گرم سال کاهش یافته و بسیاری از رودهای دائمی مانند اترک به رودهای فصلی تبدیل خواهند شد.
دکتر «جعفری» با اشاره به این که در بخش زراعی کم شدن رطوبت خاک به ویژه در زمان دانه بندی محصولات زراعی خسارات سنگینی را به کشاورزان وارد کرده و راندمان تولید این محصولات را کاهش خواهد داد، می افزاید: تغییر اقلیم به شکل خشکسالی از نوع قحطی منجر به کاهش شدید مواد غذایی، گرسنگی و وابستگی کشور به واردات محصولات استراتژیک نظیر گندم، برنج، ذرت و دانه های روغنی خواهد شد.
وی می گوید: استفاده از نمایه استاندارد شده بارش (SPI) به عنوان یکی از نمایه های جدید آماری که برای پایش و سنجش خشکسالی و پیش بینی وقوع آن مورد استفاده قرار می گیرد، کشت گونه های کم آب بر و متناسب با اقلیم به جای گونه های گیاهی آب بر در بخش کشاورزی استان، ترویج شیوه آبیاری تحت فشار (قطرهای) و ارائه تسهیلات در این خصوص به کشاورزان و مهار رودخانه های مرزی استان و جلوگیری از خروج این آب ها از استان با احداث سازه های هیدرولوژیکی نظیر سدها به منظور پیشگیری و پاسخ به پدیده تغییر اقلیم ضروری به نظر می رسد.
دکتر «جعفری» عملیات خاکورزی اصولی مانند شخم در جهت عمود بر شیب توپوگرافی و کشت روی خطوط تراز به ویژه در دیمزارهای استان، کمک به مکانیزم نفوذ آب حاصل از نزولات آسمانی با روش های بیولوژیکی و مهندسی نظیر بذرپاشی، نهال کاری، جنگلکاری، بانکتبندی، تراسبندی، احداث گابیون و احداث سدهای مخزنی در دره های مجاور رودخانه ها به منظور ذخیره سازی آب آن ها در فصل زمستان را از دیگر ضروریات این بخش می داند.
وی تصریح می کند: کشت زودهنگام محصولات در شرایط وجود امکانات لازم بهتر است در این خصوص به عنوان مثال کشت گندم پاییزه بهتر از کشت گندم بهاره است.
وی استفاده از روش های ژئوفیزیک اکتشافی به منظور پی جویی منابع آب زیرزمینی مرتبط با ساختارهای زمین شناسی نظیر گسل ها و چین خوردگی ها، تصفیه آب فاضلاب به منظور استفاده در بخش شست و شو و کشاورزی و ایجاد تعادل بین تعداد دام و ظرفیت مراتع به منظور جلوگیری از تخریب جنگل ها و مراتع و کمک به مکانیزم نفوذ و تقویت آبخوان ها را به متولیان مربوطه پیشنهاد می دهد.
نیاز به کار گروهی
در همین ارتباط، مدیرکل هواشناسی خراسان شمالی با اشاره به این که تغییر اقلیم در دورههای گذشته تأثیرات گستردهای بر اقلیم کره زمین داشته است، می گوید: مهمترین آن تأثیر بر جو، تأثیر بر هیدروسفر، تأثیر بر یخ کره و تأثیر بر بیوسفر بوده است.
«جلالی » می افزاید: در آینده نیز با افزایش فعالیتهای بشری مقدار انتشار گازهای گلخانهای نیز در جو افزایش خواهد یافت و این افزایش باعث تشدید تغییرات در متغیرهای اقلیمی کره زمین خواهد شد.
وی بیان می کند: حتی اگر انتشار تمامی گازهای گلخانهای متوقف شود به دلیل ماندگاری طولانی آنها که از قبل در جو زمین انتشار یافتهاند، تغییر در متغیرهای اقلیمی بدیهی است.
وی با اشاره به این که پیامدهای منفی تغییرات فراسنجهای اقلیمی برای بشر تا آنجا میتواند مخرب باشد که در بین 10 عامل تهدیدآمیز قرن 21، مانند فقر، سلاحهای هستهای و کمبود غذا، پدیده تغییر اقلیم مقام اول را به خود اختصاص داده است، می گوید: ضروری است اثرات منفی این پدیده بهتر شناسایی و مطالعه و راهکارهای مقابله یا کاهش آنها در برنامههای علمی و اجرایی در نظر گرفته شود.
وی با اشاره به این که توصیههای فنی و علمی در راستای تصمیمسازی برای پشتیبانی از دولتمردان و تصمیمگیران کشور در ارتباط با مدیریت کشور، به ویژه در موضوعات توسعه پایدار و اجرای توافقنامههای بینالمللی یکی از راهبردهای اصلی سازمان هواشناسی است، می افزاید: انجام بعضی از کارها به تنهایی در توان و اختیار سازمان نبوده و برای انجام این امور و یا جلوگیری از موازی کاری، راهی جز مشارکت با بخشهای مرتبط (داخلی و خارجی) وجود ندارد و ضرورت دارد که سازمان در برقراری ارتباط با سازمانهای دیگر پیش قدم باشد.
وی با ذکر مثالی می گوید: برای مثال مدیریت منابع آب در سطح کشور کاری است که از طریق مشارکت سازمان هواشناسی کشور و بخش آب وزارت نیرو و وزارت جهادکشاورزی انجامپذیر است.
مدیرکل هواشناسی خراسان شمالی می گوید: طرحهای زیست محیطی با مشارکت سازمان حفاظت محیط زیست، شدنی است و انجام این گونه طرحها به میزان توانایی در برقراری ارتباط کاری مشترک بستگی دارد.
«جلالی» می افزاید: در واقع بخش صدور پیش آگاهی برعهده سازمان هواشناسی بوده و مشارکت ارگان های بسیاری از جمله مدیریت بحران، سازمان آب، برق، گاز، راهداری، شهرداری، محیط زیست و فرمانداری را شامل می شود.وی تصریح می کند: تهیه گزارش ها و تحلیلهای مربوط به بارش و وضعیت خشکسالی و مقایسه با دادههای بلند مدت آماری هم چنین انجام طرحهای پژوهشی در خصوص شناسایی کانونهای گرد و غبار شمال شرق با استفاده از مدلهای اقلیمی از جمله فعالیتهای انجام گرفته و یا در برنامه کاری اداره کل هواشناسی است.
وی تصریح می کند: در ایران و منطقه نیز پیامدهای ناشی از تغییر اقلیم طی سالهای اخیر مشکلات بسیاری را برای بخشها به همراه داشته است.
وی از مهمترین آنها افزایش رخداد بلایای جوی، اقلیمی نظیر خشکسالی، سیل، توفان گرد و خاک و موجهای گرمایی را ذکر می کند و می افزاید: طی سال 94 خراسان شمالی از لحاظ سیل خیزی رتبه نخست کشوری را دارا بوده و با توجه به کمبود بارش طی سالهای اخیر در خرداد ماه و تیر ماه 94 پدیده گرد و غبار را در منطقه داشته است.
وی بیان می کند: در یک قرن گذشته حدود 0.6 درجه افزایش دما داشتیم که بررسی ها نشان می دهد تا پایان قرن دما بین 3 تا 4.5 درجه گرمتر شود.وی تصریح می کند: تحقیقات نشان می دهد دمای هوای کشور در دوره 2010 تا 2039 نیم درجه گرم تر می شود، همچنین وقوع سیل در 10 تا 20 سال گذشته در کشور 40 تا 42 درصد افزایش یافته است.وی ادامه می دهد: در همین سال ها کشاورزی نیز توسعه و بارندگی کاهش یافته و همزمان افزایش دما رخ داده است.
وی ادامه می دهد: تغییر اقلیم الگوهای طبیعی را تغییر داده، بنـابراین تغییـر در اقلیم مقدار رطوبت خاک، تغذیه آبهای زیرزمینی، فراوانی سـیلاب و وقوع خشکسالی در مناطق مختلف را تحت تاثیر قرار می دهـد.وی بیان می کند: مطالعات مختلفی که با استفاده از الگوهای فعلی بارش انجام شده است نیز نشان داده که بالاتر رفتن دما منجر به افزایش میزان تبخیـر، کـاهش جریان رودخانهها و افزایش فراوانی وقوع خشکسالی می شود.