گروه گزارش- روزهایی که مردان عشایر موی بزها را می چیدند و زنان عشایر، موها را می شستند، پاک و حلاجی می کردند و نخ ها را می تاباندند تا به شکل الیاف در آید و «لت» های سیاه چادرها را می بافتند و آن ها را که به شکل یک نوار بافته شده، از 2 طرف به هم می دوختند تا به شکل سیاه چادر درآید و بتوانند زیر این چادرها زندگی و یا با فروش دست بافته های شان درآمدی کسب کنند، فکر نمی کردند که پیشرفت علم و ورود چادرهای برزنتی، سقف خانه شان را عوض و بازارِ هنرشان را کساد کند.
دختران کوچک عشایر هم که مادران خود را در کار بافتن یاری می دادند و از این فرصت برای یادگیری و آموختن فنون دوختن سیاه چادر از مادران شان بهره می بردند، گمان نمی کردند که ممکن است روزی جا خوش کردن چادرهای برزنتی در میان عشایر، دیگر امکان بافتن سیاه چادر و عملی کردن آموزه های شان را به آن ها ندهد.
متأسفانه، طی، یک سال اخیر، چادرهای برزنتی، جای سیاه چادرها را در میان عشایر خراسان شمالی گرفته است و به عقیده کارشناسان، اگر این گونه پیش برود، تا یکی، 2 سال آینده، دیگر سیاه چادری در استان نخواهیم داشت این در حالی است که سیاه چادر ویژگی های منحصر به فردی دارد که چادر برزنتی ندارد.
ویژگی های سیاه چادرها
در رابطه با تفاوت میان سیاه چادرها و چادرهای برزنتی، یک کارشناس می گوید: سیاه چادر که در اصطلاح محلی به آن «دوار» گفته می شود، از موی بز سیاه تهیه و توسط زنان عشایر بافته میشود و عشایر در زیر این سیاه چادرها زندگی و استراحت میکنند.
«حمیدی» می افزاید: استفاده از موی بز در بافت سیاه چادرها، به چند دلیل است، اول این که موی بز، خاصیت بسیار خوبی برای حفظ آب در هنگام بارندگی دارد و معمولاً باران از جداره آن عبور نمی کند، دوم این که موی بز در دسترس است و ارزان تهیه می شود و به طور معمول، هر خانواده چند ده رأس بز دارد که از موی آن ها برای تهیه سیاه چادر استفاده می کند و دیگر این که موی بز سبک و در نتیجه جمع آوری و حمل سیاه چادرها راحت تر است.
وی به خواص فیزیولوژیکی موی بز اشاره می کند و اظهارمی دارد: موی بز برخلاف دیگر مواد در گرما منقبض و در سرما منبسط می شود و این ویژگی ممتاز باعث می شود تا در تابستان منافذ سیاه چادر باز و هوای سیاه چادر خنک و در زمستان منافذ آن بسته تا از ورود سرما و باران جلوگیری شود.
وی داشتن عمر طولانی را یکی دیگر از خواص سیاه چادرها ذکر و بیان می کند: به همین دلیل عشایر مجبور نیستند همیشه به فکر بافت سیاه چادر باشند و سال ها می توانند زیر سقف یک سیاه چادر زندگی کنند.
معایب چادرهای برزنتی
وی تصریح می کند: چادرهای برزنتی، عمری 2 تا 3 ساله دارند و باید سریع تعویض شوند و عشایر هر 2 تا 3 سال یک بار باید به فکر تأمین مبلغ خرید چادرهای برزنتی باشند علاوه بر آن این چادرها، نسبت به سیاه چادرها سنگین تر و حمل و نقل آن سخت تر است و مقاومتی را که سیاه چادرها دارند، ندارد.
وی ادامه می دهد: چادرهای برزنتی به دلیل مواد شیمیایی که ساطع می کند، غیر بهداشتی است و موجب بروز آسیب های بهداشتی می شود.
فرهنگ سیاه چادر رو به نابودی می رود
بافت سیاه چادر یکی از هنرهای سنتی است که عمر آن به آغاز کوچ نشینی قبایل و ایل ها باز می گردد و در دل هر سیاه چادر تاریخی نهفته است اما اکنون دغدغه از بین رفتن آن ذهن هنردوستان و دلسوزان هنر را مشغول کرده است.
در این رابطه، معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی می گوید: سیاه چادرهای عشایر از جاذبه های گردشگری استان است اما در حال حاضر سیاه چادر بافی و فرهنگ سیاه چادر به دلیل جایگزین شدن چادرهای برزنتی، در حال از بین رفتن است.
«عابدی» بیان می کند: در سفر مقام معظم رهبری به خراسان شمالی، 3 میلیارد تومان برای بهسازی سیاه چادرهای عشایر اختصاص یافت اما اداره کل امور عشایری استان، با این مبلغ چادر برزنتی خریداری و بین عشایر توزیع کرد که جدا از آسیب های بهداشتی و عمر کوتاه آن، تا 2 سال دیگر در خراسان شمالی سیاه چادری پیدا نمی شود زیرا دیگر بافته نمی شود.
وی اظهارمی دارد: با از بین رفتن سیاه چادرها، یکی از جاذبه های اصلی زندگی عشایر حذف می شود و بسیاری از گردشگران که برای تماشای سیاه چادرها به سوی عشایر می رفتند، ممکن است دیگر رغبتی برای این کار نداشته باشند.
وی خاطرنشان می کند: بارها و بارها تمام این موارد را در جلسه های مختلف به متولیان گفتیم اما گوش شنوایی وجود نداشت و موازی کاری ها در بخش صنایع دستی، به این صنایع آسیب جدی خواهد رساند.
باید از علم روز بهره گرفت
مدیرکل امور عشایری خراسان شمالی در این باره می گوید: باید با علم روز پیش رفت وقتی بافت سیاه چادر زحمت زیادی دارد و علم شرایط کم شدن این زحمت ها را فراهم کرده است، چرا نباید از آن استفاده کرد.
«رمضانی» در عین حال می افزاید: هنگام جایگزینی چادرهای برزنتی، 3 موضوع را در نظر گرفتیم که یکی صرفه اقتصادی آن ها بود زیرا قیمت چادرهای برزنتی 700 هزار تومان است ولی برای بافت سیاه چادر باید 16 میلیون تومان هزینه کرد. از طرفی چادرهای برزنتی سبک تر و حمل آن ها راحت تر است و از دیگر سو، راحت تر استفاده می شود.
وی خاطرنشان می کند: اعتبارات سفر رهبری برای سیاه چادرهای عشایر 3 میلیارد تومان بود و مقرر شده بود که تمامی عشایر از این رقم بهره مند شوند و اگر می خواستیم این رقم را برای سیاه چادر هزینه کنیم به صد نفر هم نمی رسید در حالی که ما در خراسان شمالی 3 هزار و 700 خانوار کوچرو داریم.
جایگزینی نامناسب
در این رابطه، یک کارشناس میراث فرهنگی می گوید: عشایر هر منطقه به فراخور موقعیت جغرافیایی آن منطقه، از سیاست های خاصی برای اقامت استفاده می کنند و عشایر شمال شرق کشور مانند خراسان شمالی که کرمانج هستند، از سیاه چادر برای اقامت موقت خود بهره می گیرند.
«جعفری» می افزاید: البته لرها و برخی مناطق دیگر نیز از سیاه چادر استفاده می کنند اما به دلیل این که نوع برپایی سیاه چادر در خراسان شمالی با دیگر استان ها متفاوت است، سیاه چادرهای این استان را هم متفاوت می کند.
وی با تأیید جایگزین شدن چادرهای برزنتی به جای سیاه چادرها، خاطرنشان می کند: این اتفاق بسیار نامناسب است و اصلا این ها با یکدیگر قابل مقایسه نیستند زیرا سیاه چادر با پوست بز و تراکم بالا بافته می شود و در برابر گرما، سرما و بارندگی مقاوم است و در مجموع مقاومت و عمر بالایی دارد به گونه ای که از پدر به پسر به ارث می رسد و سال های سال می توان از یک سیاه چادر استفاده کرد اما چادرهای برزنتی در مقابل آفتاب می پوسد و عمر بسیار کوتاهی دارد و باید زود به زود تعویض شود.
وی با اشاره به این که سیاه چادر، میراث فرهنگی خراسان شمالی محسوب می شود، بیان می کند: با وجود سخت و هزینه بر بودن بافت سیاه چادر، اما به دلیل ویژگی هایی که دارد، توصیه ما این است که بافت سیاه چادر به عنوان صنعت سنتی خاص منطقه حفظ شود و استفاده از سیاه چادر منظر سنتی و فرهنگ جا افتاده تری برای عشایر نسبت به چادرهای برزنتی و هلال احمر دارد.
این کارشناس میراث فرهنگی تأکید می کند: چهره اقامتگاه های موقت عشایری باید با حفظ سیاه چادر حفظ شود زیرا در غیر این صورت و استفاده از چادرهای برزنتی و هلال احمر هم منظر فرهنگی کمپ عشایر از بین می برد و هم مقاومت و قابلیت جایگزینی با سیاه چادرها را ندارد.
منظر فرهنگی عشایر نابود می شود
«جعفری» خاطرنشان می کند: اگر قرار است اعتباری برای تهیه اقامتگاه های موقت عشایر تخصیص یابد، باید این اعتبار برای چیزی باشد که مورد نیاز عشایر است و تجربه هزاران ساله کوچروها در انتخاب و استفاده از موی بز و این نوع بافت برای اقامت موقت، نشان می دهد که سیاه چادر، بهترین سکونتگاه برای خانوارهای عشایری است زیرا هم با طبیعت و محیط سازگار و هم برای رفع نیازهای عشایر مفیدتر است.
وی اظهارمی دارد: اگر می خواهیم از جامعه کوچک عشایری حمایت کنیم، بهتر است در راستای حفظ ساختار فرهنگی باشد و نباید با ابزارهای جدید از آن ها حمایت کنیم زیرا در این صورت فرهنگ زندگی عشایر کاملاً نابود خواهد شد.
متولیان چه تکلیفی دارند؟
با توجه به اظهارات و دل نگرانی های کارشناسان صنایع دستی و میراث فرهنگی، آیا به راستی هنوز هم باید سیاه چادرهای عشایر را که نماد فرهنگ و زندگی عشایر و از جاذبه های گردشگری است، قربانی تهیه آسان چادرهای برزنتی ارزان و البته کم دوام کرد؟
به راستی تکلیف متولیان امور عشایری در رابطه با این موضوع چیست و آیا باید به صرف تأمین سقفی برای اقامت موقت، این میراث را که هزاران سال و نسل به نسل از پدران به پسران عشایر به ارث رسیده است، نابود کرد و از بین برد؟
افشره
سیاه چادرهای عشایر علاوه بر این که به دلیل ویژگی های منحصر به فردی که دارد، مکان مناسبی برای زندگی عشایر است، به عنوان جاذبه گردشگری هم می تواند گردشگران را به سوی خود جذب کند اما این صنعت دست عشایر خراسان شمالی به واسطه جایگزین شدن با چادرهای برزنتی، رو به نابودی و پیوستن به تاریخ است و اگر این روند ادامه داشته باشد، تا یکی، 2 سال آینده دیگر در استان سیاه چادری نخواهیم داشت و بخشی از فرهنگ و هنر دلیرمردان و شیرزنان عشایر خراسان شمالی از بین خواهد رفت.