نقل خاطرات از دفتر مستوفی های قدیم
تعداد بازدید : 418
حساب و کتاب به سبک قدیمی ها
نویسنده : علوی
وقتی قلم روی برگه های کاغذ کاهی و جوهردان های قدیمی می چرخید، همه اعداد و ارقام و حساب و کتاب های زمین های زراعی قدیم دربار روی کاغذ نوشته می شد و حساب آن را نگه می داشتند. «مستوفی» فردی بود که در زمان قدیم حساب درآمدها و هزینهها را نگه میداشت و در واقع مسئول جمعآوری مالیاتها بود. پیشینه شغل مستوفی به دوره صفویان بر میگردد و در دوره قاجار لقب برخی از افرادی بوده است که به کار «استیفا» یا دریافت مالیات و امور دارایی ایران میپرداختند. استیفا به معنی جمعآورنده ایفاست و ایفا به معنی پرداخت و یک اصطلاح قدیمی در امور مالی است. شغلهای دولتی و لقبها در دوره قاجار، از جمله شغل مستوفی، موروثی بود و از پدر به پسربه ارث میرسید.
حسابداران قدیمی
یکی از شهروندان کهنسال که خودش نیز سابقه کاری در اداره مالیات زمان قدیم داشته است، می گوید: از پدران ما نقل شده است که «مستوفی» ها بیشتر در زمان قاجار فعالیت می کردند به گونه ای که طبق آن چه در تاریخ آمده است آقامحمد خان قاجار تنها یک مستوفی به نام «میرزا اسماعیل» داشت که در معیت آقامحمد خان، به نقاط مختلف کشور ایران سفر و مالیاتها را جمعآوری می کرد. «نقی پور» ادامه می دهد: نقل است که این مستوفی با حاکمان هر ایالت ارتباط داشت و میزان مالیات دریافتی آن ایالت را از هزینههای آن ایالت کم می کرد و تفاوت آن به حساب آقامحمد خان در تهران منظور می شد.
وی با بیان این که «مستوفی» فردی بود که در گذشته مسئولیت سرپرستی امور دولتی حسابداری کشورهای اسلامی را برعهده داشت، عنوان می کند: «مستوفی» ها نقش حسابدار کل را ایفا میکردند. یکی دیگر از شهروندان کهنسال هم که خود از کسبه قدیمی است، بیان می کند: مستوفیهای هر استان پرداخت حقوق و مستمری ها و رسیدگی به امور مالی و مالیاتی استانی را انجام میدادند و در تاریخ نیز می توان به مستوفی های بزرگی مانند « مستوفی الممالک» در دوره قاجار و «حمدا... مستوفی»، تاریخ نگار اشاره کرد.
تنها «مستوفی» ایالت خراسان در آن زمان، «میرزا مسعود مستوفی» بود که در عمارت مفخم و دربار سردار مفخم مشغول به کار بود. وی با اشاره به برخی فعالیت های این «مستوفی» اظهارمی دارد: او سال های سال در دربار سردار مفخم فعالیت می کرد و به خوش خطی هم معروف بود. او همه ساله حساب و کتاب درآمدها و مالیات های شاه را می نوشت و به دربار می فرستاد.
فرزند ارشد مستوفی ایالت بجنورد درباره سوابق پدرش عنوان می کند: میرزا «مسعود خان مستوفی» فرزند میرزا «فرج ا...» در سال 1255 هجری شمسی مقارن با دوران حکومت سردار مفخم حاکم ایالت بجنورد در دوره قاجاریه متولد شد. «زهرا سلطان مستوفی» ادامه می دهد: پدرم خط بسیار زیبایی داشت و به واسطه داشتن خطی منحصر به فرد و نگارش قابل توجهی که داشت، هم زمان با حکومت سردار معزز فرزند سردار مفخم در دارالحکومه بجنورد انجام امور دیوانی و اداری را عهده دار و پس از آن به علت خدمات شایسته که از جانب وی انجام شد در 22 ربیع الثانی 1336 از سوی سردار معزز به سمت مستوفی بجنورد منصوب شد. این بانوی کهنسال ادامه می دهد: میرزا مسعود خان مستوفی علاوه بر توانایی قابل تحسین در خوشنویسی به ویژه در خط شکسته نستعلیق و امور دیوانی بسیاری از آیات قرآنی، احادیث و اشعار مولانا و حافظ را حفظ بود.
پدرم در سال 1352 هجری شمسی فوت کرد و در حال حاضر هم برخی از احکام، اسناد و دست نوشته هایش موجود است و در موزه اسناد و نسخ خطی استان نگهداری می شود.
وی بیان می کند: در زمان های قدیم از حسابدار و مالیات گیرنده به شکل امروزی خبری نبود، اداره و دفتر مشخصی برای این کار وجود نداشت اما در همان زمان به شیوه های ابتدایی افرادی مانند مستوفی ها بودند که حساب و کتاب هزینه های مالی حکومت را داشتند. وی که زمان های قدیم را به سختی به یاد می آورد، اظهارمی دارد: زمانی که من بچه بودم پدرم که مستوفی ایالت بجنورد بود بسیار پیر و خانه نشین بود به همین دلیل خاطرات زیادی از آن روزهاو شیوه های کار پدرم ندارم اما تا جایی که به خاطر می آورم به دلیل داشتن خط خوش و سواد که آن روزها کمتر فردی سواد خواندن و نوشتن داشت، به این شغل منصوب و در عمارت مفخم کنونی مشغول به کار شد. وی ادامه می دهد: پدرم آمار خراج ها و هزینه های حکومت، آمار آن چه کشاورزان در روستای محل سکونت خود برداشت می کردند و مالیاتی که باید پرداخت می کردند، داشت و به گفته نزدیکان شب ها تا دیروقت بیدار بود و زیر نور چراغ فارسونکه میزان داشت و برداشت محصولات روستاییان و مالیات هایی را که باید پرداخت می شد می نوشت. کاغذهای یک اندازه ای داشت که در هر کدام از آن ها می نوشت که به عنوان مثال چه مقدار محصول از کدام روستا و منطقه به عنوان مالیات به حکومت پرداخت شده است. وی شغل مستوفی ها را بسیار سخت عنوان می کند و می افزاید: با توجه به جو حکومتی که در زمان قدیم وجود داشت و از سوی دیگر امکاناتی برای حساب و کتاب وجود نداشت و این حرفه کار بسیار سختی بود.
یکی از بستگان نزدیک او نیز می گوید: قبض رسیدهای مصارف و مواجب اشخاص در زمان قدیم به مستوفی تحویل داده می شد تا وی دقت های لازم را در صحت صدور رسیدها به عمل آورد و محاسبه را تنظیم کند و اگر باقی داشت حاکم باید آن را به خزانه می پرداخت و قبض رسید خزانه راتحویل دهد. «علی مستوفیان» ادامه می دهد: فردی که به عنوان مستوفی در زمان قدیم کار می کرد باید محاسبات نوشتار خود را به دفترخانه می برد تا رسیدگی نهایی در آن انجام شود. به گفته وی مستوفی ها باید ذیل محاسبات خود را بعد از تحویل گرفتن اسناد تصدیق می کردند. وی خاطرنشان می کند: مستوفیان به مامور رسیدگی نهایی، مستوفی پای سند می گفتند که عده آن ها از 2 یا 3 نفر بیشتر نبود و آن ها باید بروات و فرمان ها را قبل از مهر صدر اعظم و صحه شاه ثبت می کردند.