کیمیای کویر، تشنه کیمیاگری دولت
نویسنده : فاطمه معینی
جاجرم با توجه به موقعیت جغرافیایی، اقلیم خاص و شرایط توپوگرافی متفاوت به لحاظ داشتن دشت و بیابان های وسیع، مراتع، جنگل و کوهستان های مرتفع دارای گیاهان مختلفی است که بیشتر آن ها خواص دارویی و صنعتی دارند و از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند که هنوز ناشناخته باقی مانده اند و مطالعاتی در زمینه شناخت این گیاهان صورت نگرفته است.
به گفته برخی کارشناسان آمار مشخصی از تعداد گونه های گیاهان دارویی مختص منطقه جاجرم و به ویژه کویر در دست نیست و از طرفی هم گونه های گیاهی موجود توسط اهالی به روش سنتی برداشت می شود و ممکن است این برداشت غیراصولی باعث شود تا برای همیشه با آن گونه گیاهی خاص خداحافظی کنیم.
از جمله گیاهان دارویی و صنعتی در جاجرم می توان به چریش، مرزه کوهی، پونه، کاکوتی، زرشک، اسپند، درمنه، چای کوهی (قله چای)، باریجه، کتیرا و چند نوع گیاه خاص مناطق کویری اشاره کرد که مورد بهره برداری سنتی قرار می گیرند.
نیاز روز افزون بشر به دارو و نیاز کارخانه ها به مواد اولیه از یک سو و خشکسالی حاکم از سوی دیگر ضرورت کشت، پرورش و توسعه گیاهان دارویی را با شیوه های جدید کاشت و آبیاری دو چندان می کند.
از طرفی عرصه های منابع طبیعی باید حفظ شود و بوته های مادر به عنوان ذخایر بیولوژیکی و ژنتیکی تحت محافظت قرار گیرد.
در شرایط کنونی با وجود امکان بهره برداری از عرصه های مستعد گیاهان دارویی و صنعتی و ظرفیت بالقوه جاجرم در رویش این گیاهان، نبود کارخانه و صنایع فرآوری تولیدات گیاهی در این شهرستان و استان، باعث بی انگیزگی در کشت و توسعه گیاهان دارویی شده است و تنها به بهره برداری از گیاهان دارویی موجود در مناطق صعب العبور و در حد محدود به روش سنتی اکتفا می شود.
یکی از شهروندان در این باره می گوید: بهرهبرداری سنتی از گیاهان و نبود صنایع فرآوری سبب شده نه تنها سهم این حوزه در اقتصاد بسیار اندک باشد، بلکه بخش قابل توجهی از گیاهان به دلیل بهرهبرداری سنتی در معرض نابودی قرار گیرد.
«گرایلو» می افزاید: جاجرم به دلیل داشتن کویر و آب و هوایی نسبتاً گرم و خشک می تواند رویشگاه گیاهان خاصی باشد که نیاز است مسئولان در زمینه آشنایی مردم با این گیاهان و حتی اشتغال زایی در این امر تلاش کنند.
«رسولی» دیگر شهروند جاجرمی با اشاره به ظرفیت کویر جاجرم در امر رویش گیاهانی خاص می گوید: در هیچ شهرستان استان، کویری به وسعت کویر جاجرم نداریم که این موضوع می تواند ظرفیتی برای این شهرستان باشد تا با مطالعه روی گیاهان خاص مناطق کویری گامی برای اشتغال و حتی جذب سرمایه برداشته شود.
در همین ارتباط مدیر عامل شرکت فرآورده های گیاهان دارویی جاجرم می گوید: این شرکت در فاز عرقیات، عصاره و اسانس در حال فعالیت است که این نوع گیاهان دارویی تنها مربوط به شهرستان جاجرم نیست بلکه از گیاهان سایر نقاط استان نیز استفاده می شود.
«محمد علی ماموری» می افزاید: تنها از ۵۰ درصد گیاهان دارویی جاجرم در این کارخانه استفاده می شود که به طور تقریبی از ۴۰ نوع گونه ۲۰ گونه شامل گیاهانی همچون مرزه، باریجه، آویشن و سایر گونه های گیاهان دارویی شهرستان است.
رئیس هیئت موسس دانشگاه علمی - کاربردی جاجرم نیز می گوید: رشته گیاهان دارویی در چند دانشگاه استان از جمله علمی - کاربردی جاجرم، شیروان و جهاد کشاورزی استان تدریس می شود که جاجرم از نظر وجود گیاهان دارویی غنی است و بزرگترین کارخانه فرآوری گیاهان دارویی استان نیز در جاجرم تاسیس شده است.
«محمد قاسمی» می افزاید: در دانشگاه علمی - کاربردی جاجرم کشت نمونه هایی از گیاهان دارویی را هم برای آموزش دانشجویان و هم برای تحقیق وضعیت کشت در آب و هوای این شهرستان در دست انجام داریم.
رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری جاجرم نیز می گوید: اقلام گیاهان دارویی و صنعتی طبق قوانین و دستورالعمل های ابلاغی به دو گروه مجاز مشروط و غیرمجاز یا ممنوع از نظر بهره برداری تقسیم می شود که هرگونه بهره برداری از گونه های مرتعی و جنگلی غیرمجاز از جمله ریشه شیرین بیان، پیاز و گل لاله سرنگون و انواع پیازها مانند موسیر ممنوع است.
«خاکدان نیا» اظهار می دارد: بهره برداری و حمل گونه های مجاز مشروط از جمله باریجه، کتیرا و زرشک وحشی در قالب کتابچه طرح مدون و مصوب کمیته فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان و با نظارت مستمر این اداره کل با اولویت جوامع محلی، بهره برداران ذی حق و مجریان طرح های مرتع داری امکان پذیر است.وی تصریح می کند: هدف از تهیه طرح، بهره برداری اصولی و فنی با رعایت تمامی جوانب اقتصادی حفظ و بقا و در عین حال گسترش گونه های دارویی است که اثرات مهم اجتماعی و اقتصادی آن در منطقه غیر قابل انکار است با وجود این برای حفاظت، احیا، توسعه و بهره برداری پایدار از محصولات مذکور، یگان حفاظت اداره کل منابع طبیعی استان و شهرستان و بخش های تابعه با تمام قوا، نیروهای قرقبان و امکانات موجود با هماهنگی و همکاری دادستانی و پاسگاه های انتظامی و پلیس راه از هرگونه بهره برداری غیرمجاز و نیز حمل و نقل و فروش محصولات فاقد گواهی حمل جلوگیری می کند.
وی تصریح می کند: بیشترین بهره برداری های سنتی در این شهرستان مربوط به بخش شوقان است و به علت آب و هوای مناسب، بیشترین نوع گیاهان دارویی در این منطقه وجود دارد.
وی می افزاید: مطالعه ای در خصوص شناسایی گونه های خاص دارویی منطقه انجام نشده و آمار گونه ها به تفکیک شهرستان ها مشخص نشده است.