معماری بافت سنتی روستاها خودباخته مدرنیسم
نویسنده : زهره اسدی
افشره
خراسان شمالی بیش از 800 روستا دارد اما تعداد اندکی از آن ها بافت، هویت و اصالت خود را حفظ کرده اند و بقیه آن ها با گذشت زمان و رشد مدرنیسم اصالت و بافت سنتی خود را از دست داده اند. برخی کارشناسان مشکل را در اجرای طرح های هادی می دانند که در آن ها به بافت سنتی روستاها توجه نشده است اما برخی دیگر مشکل را در بی توجهی به روستاها می دانند، با این حال آن چه مشخص است روستاهای استان دیگر نمای گذشته را ندارند و حضور در آن ها مثل گذشته لذت بخش نیست.
استحکام سازی و مقاوم سازی با استفاده از طرح های هادی ضرورت بقای روستاهاست. برخورداری مردم از علوم روز معماری باید وجود داشته باشد اما باید به معماری سنتی هم توجه شود، ولی متاسفانه در این طرح ها به آنچه فکر نمی شود بافت سنتی روستاهاست، بنابراین می توانیم مقاوم سازی کنیم ولی با حفظ معماری سنتی.
بوی کاهگل و خاک باران خورده نوستالژی ترین حسی است که ما را به یاد روستاها می اندازد. بالا رفتن از پله های باریک و نم زده و رسیدن به پشت بامی که حیاط خانه دیگری بود، ایستادن در گوشه ای از بام و به آفتاب و مهتاب نگاه کردن همه تصاویری ثبت شده در ذهن مان است. هیچ چیزی لذت بخش تر از بوی نان تازه پخته شده در تنور مادربزرگ ها و هیچ آرامشی بهتر از قدم برداشتن در کوچه های روستا نبود، اما اینک این تصویر ورق خورده است و در گذر از تاریخ تصویر روستاها هم عوض شده است. دیگر نه از طاقچه های عریض و پنجره های بزرگ با شیشه های رنگی خبری هست و نه از باغچه های مشجر و صدای افتادن میوه ها در حوض آب خانه های روستایی.
مدرنیته به بدترین شکل ممکن به روستاها رسوخ کرده است و آهن و بتن جای ساروج و خشت های گلی و دیوارهای کاهگلی را گرفته است، در سراشیبی مستحکم سازی مسکن های روستایی فولاد جای تیرهای چوبی را گرفته که سبک معماری روستاهای استان را هم زیر سنگینی بتن دفن کرده است، در رشد شتاب زده مدرنیته، هویت روستاها و توجه به اقلیم هم از بین رفته است و امروز کمتر روستایی دیده می شود که بافت و هویت خود را حفظ کرده باشد با این که ماهیت روستاها و زندگی های ساده آن ها جذب کننده گردشگران است و آن ها از آن سوی مرزها برای دیدن هویت تاریخی و قدیمی مکان ها به کشور ما می آیند اما بی توجه به ظرفیت این روستاها که برخی از آن ها پیشینه تاریخی دارند اصالت را از آن ها گرفته ایم.
این روزها وقتی پا به روستاها می گذارید چقدر مجذوب آن مکان می شوید، چقدر در روستا غرق می شوید و چقدر حس ماندن در شما به وجود می آید؟ بدون شک دیگر برای ماندن در بین برخی خانه های نوساز روستایی کمتر تمایل وجود دارد، خانه هایی که بلوک های سیمانی حایل میان خانه ها و کوچه ها شده است و فرقی بین خانه های شهری و روستایی وجود ندارد. خراسان شمالی بیش از 800 روستا را در خود جا داده و یکی از استان هایی است که دارای بیشترین روستا و جمعیت روستایی است اما چند درصد از این روستاها دارای اصالت و هویت هستند و بافت سنتی آن ها در نوسازی ها دستخوش تغییر نشده است؟ واقعیت این است که این تعداد روستا با از دست رفتن هویت ملی مواجه هستند به نحوی که معدود روستاهای استان بافت تاریخی و با ارزش خود را حفظ کرده اند و ساختار بکر دیگر روستاهای استان دستخوش تغییر شده است.
یک کارشناس مسائل شهری و روستایی با بیان این که افکار مدرنیستی تاثیر زیادی در شهرستان بجنورد و روستاهای آن داشته است، می افزاید: قبل از این که در کشور برای بافت فکری شهروندان بسترسازی کنیم مدرنیته همانند یک تهاجم وارد ذهن ها شده است و در هر حال این هجوم موجب بروز مشکلات و ملالت هایی برای شهرها و روستاها شده است.
«فخرانی» ادامه می دهد: این موضوع معضلاتی همچون مهاجرت به شهرها را موجب می شود، زیرا ما برای روستاها شبکه راه ایجاد کرده ایم اما به منابع آبی و کشاورزی آن ها توجهی نکرده ایم و به روستاها مدرن شدن را داده ایم که موجب تغییر بافت سنتی آن ها شده است.
وی با بیان این که بوم گردی و گردشگری از ظرفیت های روستاهای سنتی و قدیمی است، ادامه می دهد: بوم گردی موضوعی است که در کشور بیشتر نمود پیدا کرده است. وی راهکار و چاره از بین رفتن بافت های سنتی روستایی را ایجاد مدرنیسم ایرانی و اسلامی می داند و ادامه می دهد: مدرنیسم غربی در غرب زاده شده و متناسب با فرهنگ آن جاست به همین دلیل هم برای غرب موفقیت آمیز بوده است اما ما باید مدرنیسمی متناسب با فرهنگ خودمان ایجاد کنیم.
اما عضو یکی از شوراهای روستاهای استان می گوید: در به سازی و بازسازی روستاها به جای استفاده از مصالح متناسب با اقلیم و بافت فرهنگی روستاها از مصالحی مانند سنگ، شیشه و کامپوزیت استفاده می شود و این چهره اصلی روستاها را دستخوش تغییر کرده است.
«جعفری» با بیان این که باید علاوه بر به سازی به حفظ بافت اصلی روستاها هم توجه شود، ادامه می دهد: با این که بسیاری از روستاهای استان دارای ظرفیت های سنتی، فرهنگی هستند و در حاشیه جاده آسیایی هم قرار دارند اما تنها به تعداد معدودی از روستاها که هدف گردشگری هستند توجه می شود.
وی با بیان این که بسیاری از اهالی روستاهای قدیمی و سنتی بجنورد از محل قبلی خود کوچ کرده اند، ادامه می دهد: مردم این روستاها به شهرک هایی که ساخته شده نقل مکان کرده اند و دیگر از آن بافت قدیمی خبری نیست و مکان های قدیمی که دارای خانه های قدیمی و سنتی هستند به حال خود رها و فرسوده شده اند.
دهیار سابق یکی از روستاهای استان نیز می گوید: بیشتر روستاهای استان دارای تاریخ، فرهنگ و هنر غنی هستند و اگر بافت قدیمی و معماری سنتی آن ها حفظ شود، حرف های بسیاری برای گفتن خواهند داشت.
وی پیشرفت را لازمه توسعه روستایی بر می شمرد و ادامه می دهد: این پیشرفت نباید به بهای از دست رفتن هویت روستاهای استان باشد. وی با اشاره به نقش اقتصادی روستاهای دارای بافت تاریخی و سنتی، تصریح می کند: حفظ بافت تاریخی و سنتی روستاها زمینه توسعه گردشگری را فراهم می کند.
با همه این بایدها و هشدارها اما باید گفت بافت سنتی و باارزش روستاهای استان از بین رفته است و بخشی از مشکلات در ارتباط با توسعه روستاهای استان است و به معنای دقیق تر در ارتباط با اجرای طرح های هادی است. برخی کارشناسان شهرسازی هم بر این باورند که اجرای طرح هادی متناسب با فرهنگ و بافت سنتی روستاها نبوده است و این به کارکردهای روستایی استان آسیب وارد کرده است و می توان گفت روستاهای استان به شهرها و شهرک های کوچک تبدیل شده اند و به درستی حتی نمی توان نام روستا بر آن ها نهاد.
مقاوم سازی و اجرای طرح هادی از نیازهای روستاهاست اما متاسفانه این ساخت و سازها بر اساس نقشه های از پیش آماده شده ای اجرا می شود که با سبک ایرانی و اسلامی متناسب نیست.
بخشدار مرکزی شهرستان بجنورد با بیان این که اگر چه متولی اجرای طرح های هادی تلاش می کند که بافت های سنتی را حفظ کند اما این موضوع به دلایلی از جمله کمبود اعتبارات انجام نمی شود، می افزاید: بنابراین بافت سنتی روستاهایی که طرح هادی در آن ها اجرایی می شود در حال از بین رفتن است.
«نودهی» ادامه می دهد: در زلزله های گذشته 50 درصد روستاهای بخش مرکزی استان آسیب دیدند و برخی به طور کامل تخریب شدند، بنیاد مسکن در حال حاضر در حال پرداخت تسهیلات مسکن است و چون متولی اعتبارات کافی برای مرمت بافت ها ندارد این بافت های سنتی از بین می روند.
وی ادامه می دهد: بخش مرکزی بجنورد 82 روستا دارد که تنها 30 تا 40 درصد آن ها بافت سنتی خود را حفظ کرده اند و بقیه روستاها خیابان کشی یا آسفالت شده اند و چهره شهری دارند.وی دلیل آسفالت شدن به جای سنگ فرش را تخصیص قیر رایگان به روستاها ذکر و اعلام می کند: بنیاد مسکن به عنوان تنها متولی در این بخش باید اعتبارات را افزایش دهد زیرا روستای مطرانلو که گفته می شود بافت آن حفظ شده هم آسفالت شده و تنها نمای خانه های خیابان اصلی کاهگلی است.در همین باره معاون عمرانی بنیاد مسکن خراسان شمالی می گوید: سیاست این نهاد در اجرای طرح های هادی حفظ بافت سنتی روستاها و توسعه آن ها به شکل روستاست.
«صابری» می افزاید: در اجرای طرح های هادی از مصالح بومی استفاده می شود و هدف اصلی ما حفظ بافت روستاهاست، به طور مثال در روستای روئین که 200 فقره تسهیلات مسکن پرداخت شده است اگر بنیاد ورود نمی کرد مردم از نماهای مدرن استفاده می کردند.
وی با بیان این که بنیاد سیاست تشویقی برای حفظ بافت سنتی روستاها دارد، ادامه می دهد: بدین منظور تسهیلات تشویقی پرداخت می شود تا نماهای کاهگلی اجرایی شود.
وی اظهارمی کند: مشکل اصلی این است که نظر و اعتقاد بسیاری از مردم با نظر بنیاد یکسان نیست و آن ها مسیر خود را می روند.وی ادامه می دهد: در برنامه ششم توسعه قرار است 300 روستای دارای بافت با ارزش شناسایی شوند و بافت آن ها حفظ شود، بر همین اساس در 18 روستا در خراسان شمالی که 7 مورد آن ها دارای موقعیت گردشگری و 11 مورد آن ها دارای بافت با ارزش هستند قرار است طرح هادی به شکل خاص اجرایی شود تا بافت سنتی آن ها حفظ شود.
وی اعلام می کند: در حال حاضر در برخی از روستاها بولوار کشی انجام می شود و ما کاملا مخالف آن هستیم چرا که روستا با بافت سنتی خود هم توسعه و اشتغال زایی دارد و نباید چهره روستاها را به چهره شهری تبدیل کرد.