تا چند سال قبل هنگامی که به روستاهایی مانند «جوزک»، «درکش» و «کشانک» می رفتیم تراکم درختان بلوط، فندق و زالزالک آن قدر زیاد بود که آسمان را نمی شد به راحتی دید. در آن روزها هم طبیعت دست و دلبازانه محبت خود را نثار جنگل ها می کرد و هم مردم قدر نعمت های خدادادی را می دانستند. چند صد کیلومتر آن سوتر هم دست بخشنده طبیعت بهشت های کوچکی را ساخته بود مملو از گیاهان دارویی و لاله های واژگون، خلاصه هنوز نه خشکسالی زیاد رخ می نمود و نه مردم آن قدر مستاصل بودند که به سمت برداشت های بی رویه و تخریب و بوته کنی مراتع بروند.
با گذشت زمان و بروز خشکسالی و کمبود نزولات آسمانی، تخریب خاک، جنگل و مرتع وضعیت بسیاری از گونه های گیاهی و جانوری در خطر از بین رفتن قرار گرفت و در این میان ذخایر ژنتیک استان یعنی گونه هایی که بر اساس قوانین برنامه ششم باید برای حفظ و احیای آن ها برنامه ریزی شود، به خطر افتاده است. به گفته متولیان امر حتی خطر از بین رفتن برخی از گونه های منحصر به فرد وجود دارد.
«الهی» ادامه می دهد: ارقام بومی محصولات کشاورزی و گونه های وحشی خویشاوند آن ها که قسمت اعظم منابع ژنتیکی کشور را تشکیل می دهند به علت دارا بودن ژن های مفیدی که نشانگر وجود صفات ارزنده آن هاست به عنوان مهم ترین ثروت ملی برای اصلاح و تولید ارقام جدید و به منظور رسیدن به خودکفایی کشاورزی و امنیت ملی مورد استفاده قرار می گیرند و به همین دلیل حفاظت و صیانت از ذخایر ژنتیکی به عنوان ثروتی عظیم و ظرفیتساز در استفاده بهینه از آن برای اقتصاد ملی در سیاست های کلان کشور مورد توجه قرار گرفته است.
وی تأکید می کند: علاوه بر این ها ذخیره گاه ژنتیک زالزالک، پسته و ارس هم در این استان دیده می شود که برای توسعه و نگهداری از آن ها باید اقدامات بیشتری انجام شود و به همین دلیل لزوم تدوین برنامه اصولی برای حفظ ذخایر ژنتیک لازم است اما متأسفانه این مهم مغفول مانده است.
گونه های در معرض انقراض
ذخایر ژنتیکی چرا مهم است و باید به آن ها پرداخته شود؟ یک دکتر زیست بوم شناسی با بیان این که برخی از گونه های موجود گیاهی و جانوری با صدها برابر سرعت طبیعی در حال انقراض اند می افزاید: در شرایطی که ذخایر ژنتیکی کشور وضعیتی بحرانی دارند حفظ و نگهداری از آن ها الزامی است.«شیبانی» ادامه می دهد: ذخایر ژنتیکی در کنار خاک و آب، منابع پایه کشاورزی و اساس امنیت غذایی و به شدت رو به کاهش هستند و پیش بینی می شود با شدت گرفتن این روند روزانه دو، سه گونه منقرض شوند. وی با اشاره به اصلاح نباتات و دست کاری های ژنتیکی گیاهان می گوید: عملکرد ارقام موجود حاصل 70 سال تلاش محققان در زمینه روش های کلاسیک اصلاح نباتات بوده و نیاز به روش ها و منابع ژنتیکی جدیدی داریم تا بخش اعظم تنوع زیستی را که یا وارد نشده یا بلا استفاده مانده، فعال کنیم.
وی با اشاره به فعالیت های بانک ژن ملی گیاهی ایران می گوید: اگر چه بودجه و امکانات کم است اما با وجود کمبودها و مشکلات موجود، ما دارای ذخایر ژنتیکی غنی هستیم به طوری که در اپیدمی زنگ گندم، ژن های مقاوم در گندم ایران پیدا شد.
تنها ذخیره گاه فندق شرق کشور
تنها ذخیره گاه فندق جنگلی شرق کشور در منطقه «وی وی» شهرستان مانه و سملقان در غرب استان قرار دارد که طرح ذخیره آن در سال 81 تهیه شد و میوه آن کیفیت بسیار خوبی دارد و به همین دلیل ساکنان بومی از میوه آن استفاده می کنند اما تعداد پایه های فندق این ناحیه 131 اصله و در میان دیگر گونه های درختی این منطقه پراکنده شده است.
بهره برداری مفرط
یک کارشناس منابع طبیعی با بیان این مطلب می افزاید: گونه فندق از طریق بذر و قلمه قابل تکثیر است ولی متأسفانه در این منطقه به دلیل بهره برداری مفرط، بذری باقی نمی ماند و از سویی همراه این گونه که به طور پراکنده در 6 هکتار واقع شده، گونه های دیگری قرار دارند.
«آل شیخ» اضافه می کند: همجواری زمین های کشاورزی و نفوذ آن ها به داخل زیستگاه، چرای دام و بهره برداری غیراصولی از درختان موجود در منطقه به ویژه فندق از مشکلات و تهدیدات پیش روی این ذخیره گاه محسوب می شود که با حصار کشی وضعیت بهتر شده اما راه دسترسی همچنان باز است.
یک نماینده سابق استان در این مورد می گوید: در سند چشمانداز 20 ساله کشور توجه خاصی به حفاظت از تنوع زیستی شده است و در بند 2 «سیاستهای کلی منابع طبیعی» ابلاغ شد تا در شناسایی و حفاظت از منابع آب و خاک و ذخایر ژنتیکی گیاهی- جانوری و بالا بردن غنای حیاتی خاک ها و بهره برداری بهینه براساس استعداد منابع و حمایت موثر از سرمایهگذاری در آن تلاش شود.
وی با بیان این که در برنامه های توسعه ای توجه ویژهای به انجام تحقیقات کاربردی شده است، می افزاید: در برنامه های توسعه کشور، دولت موظف شده به رشد تولیدات و بهره برداری پایدار از این منابع، با اجرای طرح های مختلف از جمله حفظ و حراست از منابع پایه و ذخایر ژنتیکی و هماهنگی در جهت مدیریت یکپارچه منابع پایه و نهادینه کردن مشارکت مردمی اقدام کند اما همچنان با گذشت سال ها برخی از ذخایر ژنتیکی گیاهی ما به علت جذب نشدن بودجه و نبود برنامه های هماهنگ در استان به سوی نابودی پیش می رود.
مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان در این مورد می گوید: خراسان شمالی دارای تنها زیستگاه فندق شرق کشور است و این زیستگاه منحصر به فرد به طور کامل محصور شده است. «وحید» می افزاید: 11هزار هکتار ذخیره گاه ژنتیکی گیاهی در این استان وجود دارد که این ذخیره گاه ها شامل زالزالک، فندق، ارس و پسته است.
وی در عین حال می گوید: مساحت زیستگاه فندق در استان 5 هکتار است و با اقداماتی که انجام شده این مساحت کاهش پیدا نکرده است.
مجموعه ای از ذخیره های گیاهی
در مورد لزوم حفظ ذخایر ژنتیکی گیاهی چه می توان کرد؟ مسئول ایستگاه تحقیقات کشاورزی منابع طبیعی «سیساب» در این مورد می گوید:30 سال است که مرکز تحقیقات به بحث گونه های با رشد سریع و حفظ ذخایر ژنتیک وارد شده و برای رسیدن به آن چه در برنامه دارد هم اکنون مجموعه ای از صنوبر تبریزی و بید دال استان جمع آوری شده است.
«بزرگمهر» می افزاید: مجموعه ای از بیدهای کشور را شناسایی کرده ایم و نگهداری می کنیم که مانند یک باغ حفاظت شده است.
وی تصریح می کند: در کنار این ها مواردی از گیاهان دارویی و گونه هایی از ذخایر ژنتیک را هم داریم.
بزرگمهر در مورد تغییرات ژنتیکی که در برخی از گونه ها دیده می شود بیان می کند: در استان ترانس ژنتیک نداریم و اصلاحی که انجام می شود طبیعی است و به مرور زمان اتفاق افتاده و از سویی برخی از گونه ها را فقط جمع کرده ایم و برای مقایسه با دیگر ارقام از آن ها استفاده می شود تا براساس ظرفیت های منطقه نوع خوب را مشخص کنیم. معاون مرکز تحقیقات سازمان جهاد کشاورزی هم در این مورد می گوید: دو طرح تحقیقاتی حفظ گیاهان دارویی و مرتعی را اجرا کرده ایم و نمونه های بذر این گیاهان را امسال به بانک ژن ایران ارائه کرده ایم تا حفظ شوند. وی در مورد ذخایر ژنتیکی و لزوم حفظ آن ها می گوید: با حفظ این ذخایر از این بابت اطمینان پیدا می کنیم که اگر گونه های گیاهی که امروز به سرعت در حال انقراض هستند از بین بروند می توانیم با حفظ نمونه ها آن ها را حفظ کنیم.
دکتر «عامری» می افزاید: هم اکنون گونه های زیادی از انواع گیاهان و حیات وحش طبیعی در حال از بین رفتن و انقراضند.
وی تصریح می کند: بهره برداری های بی رویه موجب شده برای حفظ این گونه ها اقدامات مختلفی انجام دهیم و لازم است این نمونه های ژنتیکی حفظ شود تا با تکثیر مجدد یا احیای آن ها بتوانیم از انقراض این گونه ها جلوگیری کنیم.
جنگل های هیرکانی
وی می گوید: جنگل های هیرکانی ذخایرژنتیکی هستند که مهم ترین عنصر رویش آن ها بلوط است که بذر آن ها را به بانک ژنتیک ارسال کرده ایم و این ذخیره گاه های طبیعی در محل اصلی خود توسط متولیان امر مانند منابع طبیعی و محیط زیست حفظ و نگهداری می شوند.وی بیان می کند: بهره برداری و چرای بی رویه و خشکسالی های اخیر موجب از بین رفتن گونه های زیادی در استان شده است و اکنون گیاهانی مانند لاله واژگون و گل اطلس و سولنجان در حال از بین رفتن هستند.