اسدی
از فروردین امسال تا هفته های گذشته، استان های مختلف شاهد بارش های خوبی بودند. بارش ها در کشور دو رو داشت، به مثابه دو روی سکه ای که هر کدام وجهه ای متفاوت دارد؛ از سویی موجب سیراب شدن بخشی از سفره های زیرزمینی و پر شدن مخازن سدها شد تا امسال درد خشکسالی کشور را نرنجاند و از سویی دیگر به دلیل مسائلی که در مدیریت بحران وجود دارد و کم توجهی به پیشگیری قبل از درمان این بارش ها منجر به جاری شدن سیلاب و بروز خسارت های مالی و جانی متعددی در کشور و همین طور استان شد، این رویدادهای طبیعی و تبعات ناشی از آن در حالی است که می توان بخشی از حوادث ناشی از بلایای طبیعی را کاهش داد و مدیریت کرد. به گفته متخصصان امر یکی از اقدامات موثر سامان دهی مسیل ها و رودخانه هاست. در واقع در سامانه مدیریت بحران، حفاظت از بستر و حریم و سامان دهی رودخانه ها از زوایای مختلفی حائز اهمیت است.
به طور قطع یکی از حوادث طبیعی که همیشه استان را تهدید می کند جاری شدن سیلاب پس از بارندگی است. این امر نیازمند به سازی و سامان دهی مسیل هاست اما گفته می شود سامان دهی رودخانه ها در استان به خوبی انجام نمی شود. بر اساس آخرین آمار ارائه شده در این باره، طول کل رودخانه ها و مسیل های استان 6 هزار و 600 کیلومتر و طول مسیل های اصلی استان 2 هزار و 100 کیلومتر است که برای هزار و 200 کیلومتر آن طرح مطالعاتی تهیه شده است. از سوی دیگر هزار کیلومتر از طول رودخانه ها به سامان دهی نیاز دارد که تنها 100 کیلومتر از این میزان سامان دهی شده است، به عبارتی 90 درصد رودخانه های استان سامان دهی نشده است. موارد مطرح شده در حالی است که لازمه مدیریت سیلاب انجام پروژه های مطالعاتی و بررسی و پیش بینی اعتبارات لازم و سامان دهی سریع تر مسیل هاست.
تهدید در حوضه آبخیز اترک
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی با بیان این که مهم ترین آسیب های ناشی از سیل به تجاوز به حد بستر رودخانهها باز می گردد، می افزاید: بر اساس توزیع قانون عادلانه آب، حریم و بستر رودخانه ها در اختیار جمهوری اسلامی ایران است و وزارت نیرو موظف به حفاظت و حراست از حدود بستر و حریم رودخانه هاست.
دکتر«فرامرز» ادامه می دهد: با توجه به این که رودخانه ها شکل خود را با سیل ها و دوره های بازگشت مختلف پیدا می کنند، اگر به حریم و حد بستر رودخانه ها تجاوز شود و شکل آن ها تغییر کند، به طور طبیعی سیلاب هایی که اتفاق می افتد منجر به آسیب به تمام مناطقی می شود که در محدوده و حد بستر رودخانه ها و سیلاب ها قرار دارند.
وی اضافه می کند: اکنون دولت در حال مطالعه حریم و حد بستر رودخانه هاست که هدف اصلی از انجام این کار جلوگیری از آسیب های ناشی از بارندگی ها و سیلاب هاست.
این مسئول با بیان این که رودخانه ها همان اندازه که حیات آور هستند، مرگ آور نیز هستند، اظهارمی کند: در رودخانه های اصلی و حاشیه این رودخانه ها از نظر منابع آبی و خاکی مناسب به منظور کشت و کار برای مردم جذاب است و از این رو تمایل زیادی به ساخت و ساز و کشاورزی در کنار رودخانه ها دارند و این مشکل معمولاً در رودخانه های دایمی و اصلی وجود دارد.
وی می افزاید: از این منظر مدیریت رودخانه هایی همچون اترک مهم و حائز اهمیت است زیرا این رودخانه یک میلیون و 500 هزار هکتار از مساحت استان را شامل می شود و تجاوز به سرشاخه های مهم آن از مسائل اصلی این رودخانه در استان است.
«فرامرز» خاطرنشان می کند: اجرای قوانین و مقررات مربوط به آب و رودخانه ها و مدیریت آب، اهمیت بسیاری در کاهش اثرات ناشی از سیل دارد.
وی حاشیه رودخانه اترک را از جمله مهم ترین مناطقی ذکر می کند که به حریم و بستر آن تجاوز شده است و در ادامه می گوید: استان دارای دو حوضه آبخیز اصلی شامل حوضه اترک و حوضه کویر مرکزی است؛ این حوضه شامل سه شهرستان جاجرم، گرمه و اسفراین می شود و یک میلیون و 227 هزار هکتار است.
وی ادامه می دهد: حوضه آبخیز اترک شامل فاروج، شیروان، بجنورد و مانه و سملقان می شود و این شهرستان ها مبتلا به تجاوز به حریم و بستر رودخانه هستند.
وی در پاسخ به این سوال که اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری برای سامان دهی رودخانه های استان چه کمکی می تواند بکند، می گوید: رسالت اصلی منابع طبیعی کنترل سیل و رواناب در محل تولید سیل مانند حوضه های آبخیزداری است و در این محل ها بیشتر عملیات آبخیزداری و آبخوان داری به منظور کاهش فرسایش و کنترل رواناب ها انجام می شود.
وی با بیان این که با توجه به اتفاقاتی که طی امسال رخ داده آبخیزداری اهمیت بسیاری پیدا کرده است، ادامه می دهد: اعتبارات خوبی در حال تزریق است و ما نیز در حال اجرای طرح ها و پروژه ها هستیم.
پایین دست سدها
مبحث دیگری را که باید به سخنان مطرح شده اضافه کرد گفته های کارشناس دیگری است که از پایین دست سدها سخن می گوید. به گفته «امامی» در پایین دست سدها به دلیل این که پس از احداث سد بستر رودخانه خشک می شود، تجاوز به حد بستر آن افزایش پیدا می کند تا جایی که عرض رودخانه در قبل و بعد از جریان آب کاهش پیدا می کند. اثرات این موضوع زمانی ملموس می شود که مخازن سدها پر می شوند و به ناچار باید دریچه ها باز شوند تا آب تخلیه شود.
وی ادامه می دهد: این موضوع منجر به آب گرفتگی تمام اراضی می شود که به حریم رودخانه تجاوز کرده اند؛ اتفاقی که ما نیز در استان مبتلا به آن هستیم و امسال در کشور بیشترین بحران را در پایین دست سدها داشتیم.
وی می افزاید: البته موضوع اصلی تجاوز به حریم رودخانه پس از احداث سد است، چالشی که باید بر آن نظارت شود تا از خسارت های پیش رو جلوگیری شود. اگر بتوانیم از تجاوز به حریم رودخانه جلوگیری کنیم آسیب ها کمتر می شود.
این کارشناس البته مسائل دیگری را نیز مطرح می کند؛ او به تهیه طرح جامع خطر پذیری استان نیز اشاره و اعلام می کند: تهیه این طرح از جمله اقدامات بلند مدت است. حذف پوشش های گیاهی، تغییر پوشش گیاهی از درخت و مرتع به اراضی کشاورزی، بهره برداری از برخی معادن شن و ماسه از مسیل ها و توسعه بدون مطالعه برخی روستاها در بستر رودخانه ها و دره ها از جمله دلایل جاری شدن سیل در خراسان شمالی است.
وی اضافه می کند: استفاده از مسیل ها به عنوان راه های عبور و مرور موجب می شود در هنگام جاری شدن سیل خودروها در سیل گرفتار شوند و گاهی خسارت های جانی را به دنبال دارد. اجرای پروژه های عمرانی از قبیل راه و ساختمان در بستر و حریم رودخانه ها و بی توجهی به ساختار طبیعی آن ها یکی از چالش های موجود در این بخش است به طوری که موجب شده به رودخانه ها به عنوان یک تهدید نگاه شود. این در حالی است که تجارب نشان می دهد با اجرای طرح های سامان دهی رودخانه ها ضمن مقابله با تهدیدات جانی و مالی سیلاب، می توان با ایجاد مناظر و چشم اندازهای زیبا در کنار بهبود جنبه های زیبا شناختی، زیست محیطی و کیفی آب، وجود این رودخانه ها را به فرصت تبدیل کرد.
پیش از این، معاون حافظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی در گذشته در مصاحبه ای با همین روزنامه اعلام کرده بود: طول کل رودخانه ها و مسیل های استان 6 هزار و 600 کیلومتر و طول مسیل های اصلی استان 2 هزار و 100 کیلومتر است که برای هزار و 200 کیلومتر آن طرح مطالعاتی تهیه شده است و هزار کیلومتر از طول رودخانه ها به سامان دهی نیاز دارد.
این مسئول در این گزارش می گوید: لایروبی مسیل ها نیز جزو سامان دهی رودخانه ها محسوب می شود و 4، 5 کیلومتر دیگر از رودخانه های استان سامان دهی شده اند.این مسئول در گذشته اعلام کرده بود: تنها 100 کیلومتر از رودخانه های اصلی استان سامان دهی شده اند.