آیین های شب یلدا در استان
خراسان شمالی دارای اقوام مختلفی است که از دیرباز تاکنون، آیین های متفاوتی را برای شب چله یا همان شب یلدا داشته اند. آن گونه که اعلام شده است، در خراسان شمالی از گذشته، زمستان به دو چله بزرگ و کوچک تقسیم میشود؛ از اول دی تا دهم بهمن چله بزرگ و از دهم بهمن به بعد نیز چله کوچک محسوب میشود. باشگاه خبرنگاران جوان در همین زمینه در گزارشی آورده بود: نخستین شب چله بزرگ را «شب چله» یا یلدا مینامند و در این شب خانوادهها به منزل بزرگان و ریش سفیدان فامیل میروند و در کنار یکدیگر همراه با صرف میوه و شیرینی و آجیل، از هر دری سخن میگویند و تا ساعاتی پس از نیمه شب را به شادی و شادمانی میگذرانند. یکی از رسوم شب چله در خراسان شمالی پختن کدو، چغندرقند و لبو است که هم اکنون نیز بسیاری از خانوادههای این استان آن را انجام میدهند. حلوا قلقلی نیز که از کوبیدن مغز گردو، بادام، کنجد و دیگر دانههای روغنی تهیه و سپس در شیره انگور خوابانده میشود از دیگر خوراکی های این شب محسوب میشود.
آداب شب یلدا با وجود تنوع و تکثر قومیتها در خراسان شمالی و در گذر زمان همچنان پابرجاست. از جمله آیینهای شب یلدا در خراسان شمالی آن است که خانوادهها در شبنشینی شب یلدا تفالی نیز به دیوان حافظ می زنند که اینکار هم معمولا توسط بزرگ خانواده صورت میگیرد. بازگویی خاطرات، قصهگویی پدر بزرگها و مادر بزرگها نیز یکی از مواردی است که شب یلدا را برای خانوادهها دلپذیرتر میکند.
اگر در شب چله برف ببارد، یکی دیگر از رسوم مردم این استان خوردن برف شیره؛ معجونی از برف و شیره انگور است. قدیمترها ترکمنها انواع و اقسام خربزه و دانه آن را برای این شب تهیه میکردند که یکی از آنها «واخ آرمان» نام دارد و در کنار آن از کدوی تکل قوز که در دورترین روستای استان خراسان شمالی به همین نام و در نقطه صفر مرزی برداشت میشد، بهره میبردند.
هنرمندان، شاعران و نوازندگان خراسان شمالی نیز از گذشته در شب یلدا هنرنمایی میکردند.آنان که صدایی نیکو دارند و در غالب موارد نیز دستشان به ساز میرود در این شب، آوازهای کهن را که اغلب به زبانهای کرمانجی و ترکی سروده شده است میخوانند و مینوازند.
برخی عقیده دارند که باید در این شب، چراغ خانههای خود را تا صبح روشن نگه دارند و با جمع شدن دور کرسی در منازل بزرگان قوم، شب را به صبح پیوند بزنند. در چله بزرگ در گذشته برخی معتقد بودند در این ایام به دلیل سرمای آن نباید کسی از خانه بیرون بیاید و نوعی هشدار محسوب میشد. شبنشینی در خانه پدربزرگها به دلیل احترام و حرمتی که ایرانیان برای پدران و مادران قایل هستند، انجام میشود. در این شب، پدربزرگها و مادربزرگها با شاهنامه خوانی، تفأل به دیوان حافظ و قصهگویی و روایت کردن داستانهای طولانی از اسطورههای باستان، مهمانان خود را سرگرم میکردند.
اهالی هر روستا به تناسب محصولاتی که داشتند و آن چه کاشته میشد، تنقلات مخصوص این شب را ذخیره میکردند، همچنین ذبح گوسفند و قورمه کردن گوشت آن، نگه داشتن کدو تنبل و هندوانه روی کاه در کنار آونگ کردن شماری از میوهها مثل انگور از روشهای نگهداری خوراکیهای این شب در نبود یخچال بود. در این شب از میوههای سرخ نظیر هندوانه و انار که به دلیل دانههای فراوان آن نمادی از فراوانی و زایش است، استفاده میشود. چلگی بردن برای خانواده عروس از دیگر آیینهایی است که در این شب رواج داشته و دارد. در گذشته، خانواده داماد هدایایی را فراهم و تزئین می کردند و آن را روی سینیهای بزرگ مسی، قبل از غروب آفتاب به همراه نواختن دف به خانه عروس میبردند و شب را مهمان این خانواده بودند.خانوادههایی هم که عزادار بودند در این شب به خانه دیگر اقوام دعوت میشدند تا در شادی و سرور آنها شرکت کنند.
همچنین به گزارش ایرنا، ترکمنان مرزنشین خراسان شمالی با رفتن پاییز هزار رنگ و آمدن زمستان سپیدرنگ با آیین های خاصی همانند «پَلوَرلیک» و «یلدایی تازا گلین» و خواندن اشعار «مختومقلی فراغی» شب طولانی سال را سپری می کنند.
در همین خصوص، کارشناس میراث ناملموس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی گفت: «چله برون» یکی از آیین های منطقه به دلیل کارکرد و ماندگاری که دارد با خرده فرهنگ های جدید همچنان مورد استقبال خانواده هاست و با آداب و رسوم خاص انجام می شود. «علی حسین پناه» در گفت و گو با شبستان بیان کرد: شب چله در ایران، افغانستان و تاجیکستان کارکرد خود را دارد که بحث اصلی آن اهمیت و ارزش دادن به خانواده است. از سوی دیگر، معاون صنایعدستی و هنرهای سنتی خراسان شمالی از برگزاری آیین پاسداشت شب یلدا در خانه جاجرمی بجنورد خبر داد. «پروانه کلاته» خاطرنشان کرد: به مناسبت ثبت جهانی شب یلدا در فهرست جهانی یونسکو اولین دورهمی شب یلدا با حضور مسئولان و هنرمندان صنایعدستی در خانه جاجرمی بجنورد برگزار و در این مراسم برنامههای آیینی متنوعی نظیر حافظ خوانی و شاهنامهخوانی انجام شد.