اهالی «پای توپ» خانه دارند ولی ندارند
آگاهی- بیشتر به یک بازی «ماز» شبیه است تا یک محله. برای نخستین بار که واردش شوی خروج از آن همچون خروج ازماز معمایی است. کوچه های تو در تو با پیچ های کامل که وارد هر یک شوی نمی دانی به کوچه دیگری راه دارد و یا این که به بن بست می رسی. اگر دوست دارید بازی ماز را تجربه کنید می توانید به محله قدیمی بجنورد یعنی پای توپ یا همان ساربان محله بروید. کوچه های پای توپ باریک است و شیب تندی دارد اما بیش از کوچه های تو در توی پای توپ خانه های بسیار فرسوده و مخروبه این محله هستند که وقتی برای نخستین بار وارد آن می شوی در لحظه نخست با خودت فکر می کنی که نکند وارد یک منطقه قدیمی و خالی از سکنه شده ای که مسئولان شهر آن را به عنوان منطقه ای تاریخی حفظ کرده اند. اما کمی که پیش تر می روی می فهمی زندگی هر چند سخت در منازل نیمه مخروبه این محل جریان دارد. باورش سخت است که بپذیری افرادی زیر این سقف های لرزان با دیوارهای کاهگلی آن هم در نزدیکی مرکز شهر زندگی می کنند اما تردد آدم ها نشان می دهد که از روی ناچاری در این منازل زندگی می کنند. هر چه پیش تر می روم کنجکاو تر می شوم که چرا ساکنان این محله در منازل فرسوده زندگی می کنند.
یکی از ساکنان پای توپ این گونه پاسخم را می دهد که اهالی پای توپ سال هاست که در برزخ مسئولان عمرانی شهر گیر افتاده اند و نه راه پیش دارند و نه راه پس. «محمدی» ادامه می دهد: پای توپ در محدوده بافت فرسوده قرار گرفته است به همین دلیل ساکنان آن نمی توانند منازل فرسوده خود را تخریب کنند و بسازند.
وی تصریح می کند: به دلیل ندادن مجوز برای ساخت و ساز اهالی این محل نمی توانند ملک خود را بفروشند از طرفی به اندازه ای درآمد ندارند که بخواهند به منزل دیگری بروند و ملک خود را رها کنند. وی خاطرنشان می کند: اهالی این محله به اندازه ای از لحاظ مالی ضعیف هستند که اجاره نشینی در دیگر نقاط برای شان ناممکن است از طرفی بر فرض که بتوانند اجاره نشینی کنند اما تا کی باید بلاتکلیف و به دور از منزل شخصی شان زندگی کنند. یکی دیگر از اهالی نیز با بیان این که در پی زلزله های پی در پی امسال اهالی پای توپ 4 ماه است که یک شب خواب راحت نداشته اند، می گوید: مسئولان کمکی به اهالی برای نوسازی منزل شان نمی کنند.
وی ادامه می دهد: هر بار که به پسرم برای ازدواج اصرار می کنم می گوید: با شرایطی که منزل مان دارد روی رفتن به خواستگاری دختر مورد علاقه ام را ندارم. وی اظهار می کند: دختران محله ما نیز هنگام خواستگاری از شرایط منزل شان خجالت زده می شوند اما ما نمی توانیم قید منزل شخصی مان را بزنیم و اجاره نشین شویم اما فرزندان مان می گویند تا زمانی که در این منازل فرسوده زندگی می کنیم قصد ازدواج ندارند. وی خاطرنشان می کند: فرزندانی هم که ازدواج می کنند باید زخم زبان های اطرافیان همسرشان را به خاطر منزلشان تحمل کنند.
یکی از اهالی که کنار دیواری کاهگلی ایستاده است مشتی به دیوار می زند و پس از ریخته شدن تلی از خاک دیوار روی زمین می گوید: این دیوار و خیلی از دیوارهای منازل پای توپ با یک مشت می لرزند و با این شرایط اگر زلزله ای کمی بزرگ رخ دهد بدون شک در این محله فاجعه انسانی رخ می دهد و آن وقت چه کسی پاسخگو خواهد بود.
«رحیمی» از مسئولان می خواهد تا با دادن وام های کم بهره و دیگر طرح های کمکی مردم را در نو سازی منازلشان یاری دهند.
وی خاطرنشان می کند: مردم این محله به اندازه ای با آشوب و اضطراب زندگی می کنند که با عبور یک کامیون از کنار خانه شان هم به تصور وقوع زلزله پا به فرار می گذارند. یکی از کسبه محل نیز به ترک های عمیق روی دیوار مغازه اش اشاره می کند و می گوید: 7 سال پیش می خواستم با گرفتن مجوز مغازه ام را نوسازی کنم اما گفتند تا زمانی که تکلیف طرح بافت فرسوده مشخص نشود نمی توانم مغازه را تخریب و یا بازسازی کنم هم اکنون 7 سال می گذرد اما دریغ از کوچکترین اقدامی برای خارج کردن مردم این محل از این بلاتکلیفی.
وی ادامه می دهد: مگر مردم این محله چه گناهی کرده اند که باید سال ها و شاید تا آخر عمر با کابوس آوار شدن منازلشان بر سرشان بخوابند و روی آسایش را در زندگی نبینند.
محله پای توپ یا ساربان محله قدیم تنها نقطه ای از شهر است که در آن لباس های کهنه و دسته دوم فروخته می شود و مالکان مغازه های آن از این راه درآمد بسیار اندکی دارند اما به گفته یکی از مالکان این مغازه ها به تازگی به آن ها اعلام شده است که دیگر حق فروش لباس های کهنه را ندارند. وی خطاب به مسئولان می گوید: تنها منبع درآمد من این مغازه است و با توجه به فرسودگی مغازه و بافت نامناسب محله هیچ شهروندی حاضر نیست که برای خرید اجناس نو به این محله بیاید و با این کار من با 55 سال سن از نان خوردن می افتم و دیگر درآمدی نخواهم داشت. «حسنی» یکی دیگر از اهالی به دیوارهایی که هر آن امکان ریزش آن ها وجود دارد اشاره و اظهار می کند: اهالی این محل نه تنها در منزل شان حتی هنگام عبور از کوچه ها هم امنیت جانی ندارند و معلوم نیست چه روزی بالاخره یکی از این دیوارها بر سر کسی خراب شود. وی خطاب به مسئولان می گوید: مردم این محله را بعد از این همه سال هر چه زودتر از بلاتکلیفی خارج کنند تا حداقل فرزندان آن ها بتوانند روی آسایش را ببینند. «حسینی» دیگر ساکن این محله هم بیان می کند: مشکلات اهالی ساربان محله یکی، دو تا نیست این محله بهره ای از خدمات شهری نبرده است. وی می افزاید: شیب تند کوچه ها و همچنین باریک بودن آن مشکلات زیادی را برای ساکنان پای توپ به وجود آورده است. رفت و آمد به ویژه در فصل زمستان به علت شیب کوچه ها بسیار دشوار می شود و هر آن ممکن است عابران روی زمین بیفتند. وی همچنین اجاره دادن مغازه ها به افرادی که ضایعات را جمع آوری می کنند موجب رفت و آمد خلافکاران به این محله و کاهش امنیت آن می داند و خاطرنشان می کند: جمع آوری ضایعات در نقاط مختلف این محله به مکانی برای زندگی موش و سوسک تبدیل شده است و وضعیت سلامت و بهداشت مردم را به مخاطره می اندازد. یکی دیگر از ساکنان که از 32 سال قبل در این محله زندگی می کند، می گوید: پای توپ نسبت به سال های گذشته هیچ تغییری نکرده است و گویی اهالی این محله جزو شهروندان محسوب نمی شوند زیرا چهره نا به سامان این جا با وارد شدن به خیابان اصلی از همان ابتدا پیداست. با پایان گفت و گوها قصد بازگشت را دارم اما خودم را در این «ماز» گمشده می بینم و نمی دانم از کجا وارد شدم و حالا باید از کجا خارج شوم. با عبور از کنار هر دیوار این استرس را دارم که مبادا روی من آوار شود و با خودم می اندیشم آیا مسئولان عمرانی استان حاضرند حتی یک شب در این خانه ها شب را به صبح برسانند. رئیس اداره بافت فرسوده اداره کل راه و شهرسازی خراسان شمالی با رد بلاتکلیفی بافت فرسوده پای توپ می گوید: اهالی این محل هیچ محدودیتی برای تخریب و نوسازی منازل خود و یا فروش آن ها ندارند و می توانند با حضور در مرکزی که در نزدیکی این محل قرار دارد مجوزهای لازم را بگیرند. «همتی» می افزاید: در مجموع حدود 30 منزل در بافت فرسوده شهری وجود دارد که باید تملک شوند و هیچ یک در این محله قرار ندارند و اهالی این محل با رعایت طرح تفصیلی و عقب نشینی می توانند منازل جدید احداث کنند. در این رابطه با معاون شهرسازی شهرداری بجنورد تماس گرفتیم که گفت در این رابطه اطلاعاتی ندارد و با دیگر مسئولان شهرداری نیز موفق به تماس نشدیم.
شهر بجنورد در سال 1300 هجری قمری، دارای یازده محله بوده که در آن ها شش باب مسجد و هشت باب حمام قرار داشت.
این محلات با گسترش شهر و به مرور زمان به تحلیل رفتهاند. به گونه ای که اکنون یکی، دو محله بیشتر از آن ها باقی نمانده و ساربان محله از جمله قدیمی ترین آن هاست که پس از طی سه قرن هنوز هم نشانههایی از بافت اولیه شهر بجنورد را در خود حفظ کرده است. این محله در ایام قدیم بین دروازه های مشهد (شمال شهر) واقع بوده و ساربانان و شترداران بجنورد در آن اقامت داشتند. این محله روی تپهای در شمال شرقی شهر واقع شده و با شیب ملایمی به سمت جنوب امتداد مییابد.روزگاری در مغرب ساربان محله ارگ حکومتی شهر و برج منظر قرار داشت. محله دارای کوچه های پست و بلند، باریک و پیچ و خم دار و طولانی است که شکل نامنظمی دارد. جهت گیری خانههای ساده روستایی محله در امتداد شمال و جنوب است و جبهه اصلی رو به قبله میباشد. وجود دیوارهای خشتی قطور و به کار بردن حداقل در و پنجره و کوچک بودن فضاهای زندگی و در هم فشردگی بافت خانهها همگی در جهت مقابله با سرمای شدید منطقه از یک سو و دفاع در برابر مهاجمان بیگانه از سوی دیگر بوده است.اطاق ها به طور ردیفی در کنار یکدیگر قرار گرفتهاند و مصالح به کار رفته در این بناها خشت و گل و سقف تیر چوبی است و پوشش دیوارها و سقف ها کاهگل است.
گورستانی در مشرق ساربان محله قرار داشته که در سال های اخیر با امتداد یافتن خیابان 17 شهریور از بین رفته است. یخچالی قدیمی در حال حاضر در شرق محله باقی است. این محله در واقع هسته اصلی شهر بجنورد بوده و تجمع مسکن و گسترش شهر از پیرامون آن آغاز شده و رو به سوی جنوب و غرب توسعه یافته است.